وضعیت افغانستانی‌های مهاجر در ایران
امروزه مفهوم کشور و موقعیت جغرافیایی بیشتر به یک امر ذهنی تبدیل شده است. افراد برای تحقق رؤیای زندگی بهتر و رسیدن به خواسته و تمایلات درونی خود مهاجرت می‌کنند. برخی از این مهاجرت‌ها به صورت خودخواسته است؛ اما برخی دیگر در نتیجه تحمیلات و گاهی به صورت غیرقانونی و ثبت‌نشده انجام می‌شود.
حمیده محرمی-دانشجوی دکترای اقتصاد: امروزه مفهوم کشور و موقعیت جغرافیایی بیشتر به یک امر ذهنی تبدیل شده است. افراد برای تحقق رؤیای زندگی بهتر و رسیدن به خواسته و تمایلات درونی خود مهاجرت می‌کنند. برخی از این مهاجرت‌ها به صورت خودخواسته است؛ اما برخی دیگر در نتیجه تحمیلات و گاهی به صورت غیرقانونی و ثبت‌نشده انجام می‌شود. در‌حال‌حاضر مهاجران افغانستان سهم بالایی در کل مهاجران جهان به خود اختصاص داده‌اند. میزان مهاجرت‌های اجباری در سال‌های 2021 و 2022 در جهان به ترتیب برابر 89.3 میلیون و 108.4 میلیون مهاجر بوده و سهم مهاجران افغانستانی از دو درصد (2.7 میلیون نفر) در سال 2021 به بیش از پنج درصد (5.6 میلیون نفر) در سال 2022 رسیده است (رصدخانه مهاجرت ایران). در‌حالی‌که شمار مهاجران در جهان 21 درصد افزایش یافته، نرخ رشد شمار مهاجران افغانستانی بیش از 107 درصد بوده است. با دشوارشدن مقررات پذیرش پناهندگی در بسیاری از کشورهای جهان، مجموع درخواست‌های جدید پناهندگی در جهان در سال‌های 2022-2021 کاهش یافته و از 1.4 میلیون به 1.1 میلیون مورد رسیده است؛ ولی شمار درخواست‌های جدید پناهندگی از سوی اتباع کشور افغانستان رشد درخورتوجهی داشته و از 119.5 هزار درخواست جدید در سال 2021 به 201.3 هزار درخواست در سال 2022 افزایش یافته است.
دلیل عمده مهاجرت‌ها به دیگر کشورها غالباً تلاش برای یافتن امکان زندگی بهتر است. براساس آمار رسمی در سال 2022 ترکیه با 3.568 میلیون نفر، ایران با 3.425 میلیون نفر و کلمبیا با 2.455 میلیون نفر میزبان بیشترین پناهندگان بوده‌اند.
اتباع افغانستانی بزرگ‌ترین گروه مهاجران ساکن ایران هستند. در سال 1400 با قدرت‌گیری دوباره طالبان، آمار مهاجرت از افغانستان به سمت ایران روند افزایشی پیدا کرد؛ به طوری که طبق آخرین گزارش کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل پس از سال 2021 ترس از آزار و اذیت (31 درصد)، ترس از طالبان (18 درصد) و مسائل اقتصادی (27 درصد) از مهم‌ترین دلایل مهاجرت افغانستانی‌ها به ایران بوده است. طبق گزارش ایران اکونومیست (8 مهر 1402) آخرین برآورد کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل تعداد کل مهاجران افغانستانی در ایران حدود 4.5 میلیون نفر برآورد شده است. این در حالی است که گزارش برخی از سازمان‌ها و نهادهای پژوهشی حاکی از حضور پنج تا شش میلیون نفر افغانستانی در ایران است که نشانگر فقدان آمارهای دقیق و شفاف در این زمینه است.
براساس آخرین گزارش کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل در پایان سال 2023 میلادی تعداد پناه‌جویان و پناهندگان افغانستان در کشورهای همسایه 5.3 میلیون نفر بوده است. با توجه به همین گزارش تعداد خانوارهای تازه‌وارد به ایران برابر 19هزارو 514 و تعداد افراد تازه‌وارد به کشور برابر 82هزارو 706 نفر است که بخش عظیمی از این افراد را مردان 18 تا 59 سال (47 درصد) و زنان 18 تا 59 سال (34 درصد) تشکیل می‌دهند.
براساس آخرین گزارش رصدخانه مهاجرت ایران در طرح سرشماری اردیبهشت سال 1401 حدود دو‌میلیون‌و 600 هزار تبعه خارجی فاقد مدرک شناسایی شدند. پناه‌جویان معمولا به دلیل وجود مشکلات در خدمات‌رسانی، حاضر به شرکت در طرح‌های سرشماری نیستند. به‌همین‌دلیل قطعا شمار مهاجران خارجی بدون مجوز بیشتر از آمار رسمی است. از تعداد افراد فاقد مدرک شناسایی‌شده بیش از 70 درصد در بازه سنی 18 تا 40 سال (گروه سنی جوان و بسیار جوان) هستند که قطعا برای کار و کسب درآمد ایران را انتخاب کرده‌اند.
دیاران* (29 شهریور 1402) به نقل از گزارش کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل اعلام کرده که 82 درصد تردد افغانستانی‌ها به ایران به صورت غیرقانونی انجام می‌شود؛ در‌حالی‌که حدود 96 درصد تردد افغانستانی‌ها در کشور پاکستان از طریق گذرگاه‌های رسمی و به صورت قانونی است.
براساس آخرین گزارش کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل در پایان سال 2023 میزان پراکندگی مهاجران افغانستانی در استان‌های مختلف ایران یکسان نیست؛ به ترتیب استان‌های تهران، اصفهان، خراسان رضوی، کرمان و فارس مهم‌ترین نقاط سکونت مهاجران افغانستانی است. مهم‌ترین مشاغل این گروه، کارگری ساختمان (54 درصد)، مشاغل نیروهای مسلح (12 درصد)، کارهای نساجی (14 درصد) و کارگران معدن و ساخت‌وساز (13 درصد) است.
نبود آمار درست از تعداد پناهندگان، کشور را با مسائلی مانند بهره‌مند نشدن از کمک سازمان‌های بین‌المللی مواجه کرده است. به‌علاوه سرازیرشدن سیل مهاجران به چالش‌های امنیتی، تغییرات بزرگ جمعیتی در برخی از استان‌ها و تغییر بافت مناطق شهری و روستایی و گسترش حاشیه‌نشینی و روستانشینی دامن زده است. به‌علاوه حضور شمار فزاینده‌ای مهاجر افغانستانی در ایران مشکلاتی را درباره تأمین خدمات آموزشی و بهداشتی و... ایجاد کرده است. طبق گزارش انصاف نیوز (1 مهر 1402) شمار کودکان افغانستانی در مدارس ایران رو به کاهش است و از 614 هزار نفر در سال 1401 به 356 هزار نفر در سال 1402 رسیده است. کاهش تعداد کودکان دانش‌آموز در خانوارهای اتباع خارجی می‌تواند به افزایش شمار کودکان کار خیابانی منجر شود و معضلات اجتماعی - اقتصادی درخورتوجهی به دنبال داشته باشد. به‌علاوه حضور شمار کثیری از مهاجران افغانستانی در شهرها در مناطق مختلف کشور بر زندگی عادی مردم تأثیر گذاشته است؛ زیرا مهاجران مستقر در منطقه به خوراک، پوشاک، مسکن، مواد غذایی، خدمات بهداشتی، وسایل حمل‌ونقل و... نیاز دارند. با افزایش میزان تقاضا و درخواست خرید کالاها و خدمات مختلف از سوی اتباع خارجی قیمت کالاها و خدمات، به طور مثال هزینه اجاره بالا می‌رود؛ به‌علاوه نیروی کار ارزان مهاجر سطح مزد را کاهش می‌دهد؛ چون مهاجران غالبا مجبور به پذیرش شرایط سخت کاری برای گذراندن زندگی و کسب درآمد هستند و اغلب مشاغل سخت با مزدهای نسبتا پایین را می‌پذیرند. به‌این‌ترتیب ورود مهاجران با کاهش درآمد و افزایش هزینه بر زندگی مردم کم‌درآمد ایران فشار وارد می‌آورد. به‌علاوه ورود بی‌رویه اتباع خارجی به ایران، از طریق گسترش حاشیه‌نشینی و گاهی کپرنشینی بر شکل ظاهری شهرهای بزرگ کشور تأثیر منفی دارد و می‌تواند بر امنیت کشور تأثیر منفی بر جای بگذارد. ازجمله تنش‌های اجتماعی - امنیتی مهم برخورد میان ایرانی‌ها و اتباع افغانستان ساکن در میبد یزد بود. به گزارش تابناک (11 آذر 1402) و همشهری (12 آذر 1402) به نقل از معاون سیاسی-امنیتی استاندار یزد یک جوان ایرانی به دست اتباع خارجی به قتل رسید و جوان دیگری زخمی شد. در پی این اتفاق مردم برای اعتراض در اطراف محل سکونت مهاجران خارجی تجمع کردند و برخی از خانه‌های مهاجران به آتش کشیده شد. از دیگر تأثیرات حضور شمار کثیر اتباع خارجی در ایران، می‌توان به صف‌های طولانی برای خرید نان اشاره کرد که در برخی شهرها، ازجمله کاشان، حضور اتباع خارجی در صف‌های نان و دیگر اقلام مصرفی درخورتوجه است و باعث اختلال در زندگی عادی مردم شده است. براساس آخرین گزارش کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل 36 درصد از پناهندگانی که در سال 2023 به ایران وارد شده‌اند، به مراقبت‌های خاص پزشکی نیاز دارند که با توجه به کمبود دارو در ایران، افزایش تقاضای مهاجران خارجی مشکلات تأمین دارو برای مردم را تشدید می‌کند.
برای ساماندهی اتباع خارجی از طرف دولت اقداماتی شده است که می‌تواند نویدبخش اوضاع بهتر و رفع برخی مشکلات باشد؛ ازجمله این فعالیت‌ها می‌توان به صدور کارت هوشمند اتباع و مهاجران خارجی و طرح زنجیره تولید اشاره کرد. به گفته خبرگزاری ایمنا (28 دی 1402) طرح زنجیره تولید براساس تفاهم‌نامه‌ای بین سازمان ملی مهاجرت وزارت کشور، بانک ملی ایران و شرکت مدیریت زنجیره تأمین دانش تهیه و تدوین شده و هدف از آن جذب سپرده‌های خرد اتباع و مهاجران خارجی در طرح‌ها و پروژه‌های صنایع زیربنایی کشور است. بر مبنای این طرح به فرد سپرده‌گذار متناسب با میزان مشارکت در زنجیره تولید، امتیازات و تسهیلات مختلفی مانند بیمه تکمیلی، حق تردد و کارت بانکی اعطا می‌شود. حاضران در طرح به‌عنوان سهامدار امکان برخورداری از سود سهام را در آینده خواهند داشت و هر زمان که تصمیم به خروج از کشور یا انصراف از حضور در طرح را داشته باشند، وجه سپرده را دریافت خواهند کرد. مشارکت در این طرح اختیاری است. وزارت کشور (3 بهمن 1402) اعلام کرده است که مبالغ سرمایه‌گذاری‌شده از سوی اتباع خارجی به سیستم تولید همان استان وارد می‌شود و برای اتباع خارجی و ایرانیان شغل ایجاد می‌کند.
باید در نظر داشت که با اجرای طرح زنجیره تولید، مهاجران صاحب سرمایه، سهام و تسهیلات خواهند شد و از آنجایی که این افراد مهاجر هستند، ممکن است پس از مدتی بخش بزرگی از سهام خود را بفروشند و از کشور خارج شوند. در چنین حالتی بازار بورس با چالش حجم عظیم عرضه سهام و کاهش ارزش سرمایه مواجه خواهد شد و شوکی منفی به اقتصاد کشور وارد خواهد شد. در کل باید بر فرایند ورود، سکونت، اشتغال و سرمایه‌گذاری اتباع خارجی نظارت دقیقی اعمال شود تا کشور بتواند از ثمرات مثبت حضور مهاجران برخوردار شود؛ در غیر‌این‌صورت سرازیرشدن سیل مهاجران به ایران، به چالش‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیست‌محیطی کشور دامن خواهد زد.
* خبرنامه دیاران، 29 شهریور 1402، آخرین آمار مهاجرت از افغانستان به ایران (نیمه اول سال 2023)،
رزگار سلیمی
