4 ضلع مهم جشنواره چهل‌ودوم فیلم فجر

محمد تقی‌زاده

جشنواره چهل‌و‌دوم فیلم فجر در شرایطی برگزار شد و خاتمه یافت که دو‌قطبی موافقان و مخالفان آن از همان روزهای آغازین به وجود آمد. گروهی با برشمردن کمیت حضور رسانه‌ها و تنوع‌ فیلم‌های جشنواره، آن را اتفاقی درخورتوجه و حتی منحصربه‌فرد در ادوار مختلف نامیدند؛ در مقابل، گروهی نیز مانند سال گذشته جشنواره را تحریم کرده و به بهانه‌های سیاسی یا هنری در جشنواره حضور نیافتند. نکته جالب توجه اینکه این طیف دوم براساس تصاویر و برخی نظرات شرکت‌کنندگان جشنواره درباره جشنواره‌ای که حضور نداشتند، یادداشت‌ها و گزارش‌های انتقادی نوشتند تا جای خالی تحلیل در دو سر طیف موافق و مخالف به چشم آید.

ارگانی‌بودن، نخستین ویژگی جشنواره امسال بود؛ اما این اتفاق با حواشی و برخی جنجال‌ها منعکس شد. حضور حداکثری نهادهای دولتی در حالی با واکنش مخالفان جشنواره فیلم فجر روبه‌رو شد که نفس حضور ارگان‌ها و تعداد زیاد آنها ایراد و اشکال نیست؛ بلکه چگونگی حضور و توجیه رویکرد سینمایی و فرهنگی آنها می‌تواند محل اشکال و ایراد باشد. مضافا اینکه فضاسازی مخالفان درباره ارگانی‌بودن جشنواره امسال در حالی بود که سال گذشته نیز نهادهای مختلفی مانند «فارابی» و «اوج» در جشنواره فیلم حاضر بودند و حضور این سازمان‌ها برای اولین بار صورت نگرفته بود. مسئله مهم حضور ارگان‌ها به‌طور ویژه به نگرانی درباره افول سینمای اجتماعی و تقویت دغدغه‌های دولتی مربوط می‌شود که در کمتر نقد و یادداشتی به این آسیب مهم اشاره شد.

مشخصه دوم جشنواره ۱۴۰۲، حضور حداقلی زنان سینماگر در جشنواره بود. انسیه شاه‌حسینی تنها فیلم‌ساز زن حاضر در جشنواره بود و جای خالی زنان بازیگر در فیلم‌های جشنواره امسال آن‌قدر خالی بود که حتی فیلم‌های غیرجنگی و اجتماعی نیز با حداقل حضور زنان همراه بود. اتفاقات سال گذشته باعث ممنوع‌الکاری برخی بازیگران زن سینمای ایران شد و بروز این محدودیت در جشنواره چهل‌ودوم فیلم فجر نمود آشکاری پیدا کرد؛ چراکه علاوه بر گروه ممنوع‌الکار، بازیگران زنی که مانعی برای حضور در فیلم‌ها نداشتند، هم تمایلی برای حضور پیدا نکردند تا از این نظر، جشنواره چهل‌و‌دوم فیلم فجر یک اتفاق مهم در همه ادوار باشد. این حضور حداقلی بانوان در جشنواره امسال آن‌قدر به چشم آمد که در پایان جشنواره و زمان اعلام نامزدها و جوایز، سخت‌ترین کار انتخاب بازیگران زن منتخب بود؛ چرا‌که حضورنداشتن زنان باسابقه و حضور بازیگران زن کم‌تجربه، کار انتخاب بهترین بازیگران زن اول و مکمل را خیلی سخت کرده بود. مارال بنی‌آدم، ساره رشیدی، شبنم قربانی و مهرو نونهالی برگزیدگان جشنواره چهل‌و‌دوم فیلم فجر بودند که همچنان در کیفیت حضور و نقش‌آفرینی آنها اما‌و‌اگرهایی وجود دارد.

سومین ویژگی مهم جشنواره فیلم فجر در سال جاری، حضور حداکثری و باکیفیت سینمای کودک در جشنواره بود. در جشنواره چهل‌و‌دوم، هشت فیلم مرتبط با حوزه کودک و نوجوان اعم از سینمایی و انیمیشن حضور داشتند که بیشتر آنها نه‌تنها از نظر کیفی نمره قبولی گرفتند؛ بلکه جزء بهترین آثار جشنواره امسال بودند که با چالش کیفیت مورد نقد قرار گرفت. «باغ کیانوش»، «رؤیاشهر»، «نوروز» و «ببعی قهرمان» آثار به نسبت با‌کیفیت‌تر سینمای کودک در جشنواره بودند که در کنار «ظاهر»، «میرو»، «ملکه آلیشون» و «ساعت جادویی» بسته پیشنهادی سینمای کودک در سال آینده را تشکیل می‌دادند. نکته حائز اهمیت در اینجا این است که اکثر این آثار با مشارکت نهادهای دولتی و حاکمیتی تهیه و تولید شده‌اند و این نشانگر آن است که حضور دولت و ارگان‌ها به خودی خود یک اتفاق ناامیدکننده و ناصحیح نیست؛ بلکه فرصتی است که باید در مسیر صحیح خود استفاده شود؛ چراکه سینمای کودک به‌ویژه انیمیشن‌‌ها به دلیل طولانی‌بودن مراحل تولید، نیازمند زمینه‌های حمایتی قوی هستند که دولت و ارگان‌ها در ایجاد آن می‌تواند بسیار مؤثر واقع شود.

چهارمین ضلع مربع جشنواره چهل‌و‌دوم، تعدد آثار بیوگرافیک و پرتره مفاخر فرهنگی، ورزشی و اجتماعی بود که در این جشنواره نمود درخور‌توجهی پیدا کردند. از «پرویز دهداری» و «پروین اعتصامی» تا شهدای جنگ و مقاومت یعنی «شهید شیرودی»، «شهید زین‌الدین» و «شهید احمد کاظمی» در جشنواره فیلم وجود داشت و این حضور حداکثری اسطوره‌ها به‌مثابه تیغ دو‌لبه‌ای بود که سینماگران ایرانی در جشنواره چهل‌و‌دوم فیلم فجر از آن رونمایی کردند. از یک‌سو معرفی و ارائه تصویر مفاخر و بزرگان کشور علاوه بر یادبود این افراد، جنبه‌های فرهنگی و آموزشی عمیقی به‌ویژه برای نسل‌های جدید دارد؛ اما مسئله مهم در این تصویرسازی کیفیت پرداخت است که متأسفانه با کمترین وسواس و بیشترین خام‌دستی انجام شده بود. به‌جز پرویزخان که مورد توجه اهالی رسانه و منتقدان قرار گرفت، نحوه پردازش سینمایی و کیفی تصویر پروین اعتصامی در فیلم پروین، شهید شیرودی در فیلم «آسمان غرب»، شهید زین‌الدین در «مجنون» و احمد کاظمی در «احمد» با اما‌واگرها و انتقادهای فراوانی روبه‌رو شد که سبب می‌شود علاوه بر نگاه ضعیف به فیلم‌ها، چهره این مفاخر نیز آن‌چنان که شایسته آنان است، معرفی نشود. صرف پرداخت به این چهره‌ها اتفاق مهم و مبارکی است؛ اما باید کیفیت پرداخت هم مهم باشد و در اولویت قرار بگیرد. به این موارد این مسئله را اضافه کنید که سوژه‌هایی از این دست به‌طور متوسط تنها یک بار قابلیت پرداخت نمایشی پیدا می‌کنند و سوزاندن آنها به معنای هدررفت پتانسیل جذاب سینما برای تصویر یک چهره برجسته فرهنگی و اجتماعی است؛ اتفاقی که در جشنواره امسال برای پروین اعتصامی در فیلم‌ «پروین» به‌طور ویژه رخ داد و شاهد تلف‌شدن این سوژه جذاب و پرمخاطب در یک فیلم ضعیف و مغشوش جشنواره‌ای بودیم.