در جست‌وجوی زمردهای نهفته

پیشرفت مادی 10 هزار سال گذشته بشر مدیون سه ستون اصلی علم یعنی ریاضیات و فیزیک و شیمی بوده و اتفاق نظر وجود دارد که در این میدان ریاضیات نقش برجسته‌تری داشته است. آشنایی‌های اولیه انسان با ریاضیات به هزارها سال پیش برمی‌گردد. کشف کنده‌کاری‌های به معنای اشاره به اعداد اول (5، 7، 11، 13، 17 و 19) در «استخوان ایشانگو» متعلق به دوران پارینه‌سنگی در آفریقا شاید اولین سند مستند دانش ریاضی انسان باشد. در هزاره‌های بعد تمدن‌های باستانی هندوستان و یونان بنیان‌گذار و محرک شکوفایی حیرت‌آور دانش ریاضی بوده‌اند. طبیعتا سایر ملل هم در این پیشرفت نقش داشته‌اند. اینکه می‌گویند ریاضی‌دانان بزرگ تاریخ به بشریت تعلق دارند گفته‌ای است بس معقول و پسندیده و این‌هم نمونه‌ای از اسامی این بزرگان: ارشمیدس، اقلیدس، فیثاغورث، ابن هیثم، خوارزمی، خیام، آریابهاتا، تاکاکازو، نیوتن، گاوس، پاسکال، اینشتین، تورینگ، رامانوجان، لئونارداولر و...، سیاهه ستون‌های استوار بنای تمدن امروزین بشر.

در مورد تشخیص افراد دارای استعداد ریاضی بسیار نوشته شده است. در گذشته مبنای تشخیص بررسی ابعاد شخصیتی و نیز بررسی خلق‌وخو و عکس‌العمل‌های شخص مورد آزمایش بود. اخیرا آزمایشات ژنتیکی هم به کمک تشخیص استعداد ریاضی آمده‌اند. هرچند در مورد اصالت آزمایشات ژنتیکی توافق نظر همگانی وجود ندارد، اما در حال حاضر جمع دو روش، بررسی‌های روان‌شناختی و ژنتیک است که برای کشف استعداد ریاضی توصیه می‌شود. چند نمونه از نشانه‌هایی که در روش اول مورد توجه قرار می‌گیرند: دارابودن تفکر ریاضی خلاقانه، توانایی فوق معمول حل مسائل ریاضی (و احیانا سایر مسائل)، روان‌بودن نحوه تفکر، استفاده از راه‌های متنوع در حل مسائل، توانایی در طبقه‌بندی داده‌ها، انعطاف‌پذیر بودن در حل مسائل، دارابودن ذهن نوآور، استفاده مطلوب و بهینه از فرصت‌ها (خصوصا اوقات آزاد)، نگرش عمیق (غیرسطحی) به مسائل، احساس توانمندی ذهنی و... .

روش دوم جست‌وجوی نشانه‌های ژنتیکی استعداد ریاضی است. در دهه 50 قرن بیستم رمز توارث گشوده شد و نشان دادند که ژنوم انسان از حدود تقریبی صد هزار ژن تشکیل شده که هر یک مظهر ارثیه‌ای خاص هستند. ما با این داشته‌ها به دنیا می‌آییم. طرفه اینکه با گذر عمر شناسنامه ژنتیکی ثابت مانده و تغییر نمی‌کند. این بدان معناست که اگر با داشتن ژن استعداد ریاضی به دنیا آمدیم، این موهبت تا آخر عمر همراه ما خواهد بود.

با امکانات آزمایشگاهی امروزین می‌توان تا حدودی قابل قبول اختصاصات ژنتیکی افراد را بررسی کرد. از این جمله است ژنی که وجود آن نشانه داشتن استعداد ریاضی است. اما داشتن این ژن به تنهایی وافی به مقصود نیست و برای ریاضی‌دان برجسته شدن، فراهم‌بودن شرایط آموزشی و فرهنگی همراه مجاهدت مداوم خود شخص نیز از واجبات است.

داشتن ریاضی‌دانان برجسته حصه‌ای است از ثروت ملل، نگینی درخشان و گران‌قیمت. به‌همین علت درماراتون جهانی پیشرفت علوم و فنون، کشف استعداد ریاضی و پرورش مطلوب و مداوم آن در رأس برنامه‌های معطوف به پیشرفت است. شرط بدون اشتباه بودن روش کشف استعداد، غربالگری عام است. غربال را به دست بگیر. تمام کودکان و نوجوانان را تحت آزمایش تست‌های رفتارشناسی و تست ژنتیکی قرار بده. بااستعدادها شناخته می‌شوند. مدیریت و برنامه‌ریزی و انجام دقیق چنین غربالگری را بسیار مشکل می‌کند. روندی شبیه جست‌وجوی زمردهای درخشان و گرانبهای معادن آفریقا، پرهزینه اما بصرفه! در آن معادن، پس از یافتن زمردها، آنها را شست‌وشو می‌دهند و سپس به دست تراش‌کاران خبره می‌سپارند. می‌رسیم به مرحله دوم که بسا مشکل‌تر از مرحله استعدادیابی است. مرحله پرورش استعداد ریاضی، پرورش گلخانه‌ای. غالب کشورها از ارزش این ثروت نهفته آگاه هستند و در مسیر اداره مطلوب «گلخانه»، مجدانه سرمایه‌گذاری و مراقبت و کوشش می‌کنند. مزارع گل‌های هلند خصوصا لاله، شهرت جهانی دارند با فروش سالانه نزدیک به 11 میلیارد دلار. گفتنی است که در استعدادیابی و پرورش نخبگان ریاضی هم، هلند دارای جایگاهی بالامرتبه است. چند کشور در استعدادیابی ریاضیات و پرورش ریاضی‌دانان و به‌کارگرفتن بهینه از ایشان شهره هستند. در شرق آسیا به‌عنوان نمونه می‌توان از سنگاپور و هنگ‌کنگ و ژاپن و کره جنوبی و تایوان نام برد.

تقلید از ایشان امری است شایسته و نافع. در مورد استعدادیابی توضیح کافی داده شد. می‌پردازیم به پرورش. گفته می‌شود که پرورش جوانان با استعداد ریاضی، خاص است. به‌طور عام و معمول، کلاس‌های درس متداول، محل مناسبی برای تحصیل این افراد نیستند. دیده شده که این افراد از حضور در کلاس‌های متداول به‌شدت ملول و آزرده‌خاطر می‌شوند. عوارض متعددی متعاقب این ملالت خاطر ذکر شده است. از طرف دیگر معلمان مدارس عمومی و غیراختصاصی هم توانایی و خبرویت لازم برای تدریس به این نخبگان را ندارند. به هر حال، محل اصلی پرورش استعدادهای ریاضی دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی دولتی و خصوصی و بنگاه‌های بزرگ و معتبر صنعتی هستند. دانشگاه‌های جهان و نیز آسیا، از نظر توان علمی رتبه‌بندی شده‌اند و به‌عنوان نمونه اتفاق‌ نظر وجود دارد که دانشگاه‌های پرینستون و استانفورد و ام‌آی‌تی، از نظر پرورش نخبگان ریاضی در رأس رتبه‌بندی جهانی قرار دارند.

این دانشگاه‌ها با همت و دقت و کوله‌باری از تجربه طولانی‌مدت تمام شرایط دلخواه فردی و علمی مورد لزوم برای پرورش مطلوب جوانان مستعد را فراهم آورده‌اند، بدون کمترین کوتاهی یا کم‌فروشی و یا استثنا. در انتخاب دانشجو، منحصرا و با سخت‌گیری غیرقابل انعطاف، شایستگی علمی و شخصیتی داوطلبان را در نظر می‌گیرند و پس از انتخاب، با به‌کارگیری بهترین اساتید و فراهم‌آوردن مناسب‌ترین شرایط به پرورش گلخانه‌ای می‌پردازند. طرفه اینکه به‌جز دانشجویان مستعد، در به‌کارگیری و دعوت و استخدام اساتید و نوابغ ریاضی سرشناس و شناخته‌شده سایر نقاط جهان هم با سعه صدر رفتار می‌کنند. دو نمونه گفتنی استقبال و خوشامدگویی و دعوت از اینشتین در دانشگاه پرینستون و تقدیم رتبه استادی به بانوی نابغه ایرانی مریم میرزاخانی در دانشگاه استانفورد است. در جریان تحصیل ریاضیات دو گرایش مورد انتخاب قرار می‌گیرد: ریاضیات محض و ریاضیات کاربردی. فارغ‌التحصیلان نوع اول غالبا به پژوهش و تدریس در دانشگاه‌ها می‌پردازند و یا اشتغال در رشته‌هایی از قبیل مهندسی هوافضا، هوش مصنوعی، تجزیه و تحلیل سیستم‌ها و نوع دومی‌ها بیشتر به اشتغال در رشته‌های مهندسی می‌پردازند: مهندسی کامپیوتر، مکانیک، برق، عمران، صنایع شیمی، نفت و... .

ماحصل مساعی این نوابغ پیشبرد همه‌جانبه علوم و فنون است با بینشی آینده‌نگر. گفتنی است که در روند مراقبت‌های «گلخانه‌ای» اصولی چند از بایدها و نبایدها هم مد نظر است. نمونه بایدها: کسب بیشترین اطلاعات ممکن از اساتید و مدرسان و پژوهشگران برجسته جهانی از گذشته تا معاصر و حتی دوستان هم‌دوره است، به علاوه آزادی در پژوهش. و اما نبایدها: در بحث استعدادهای ریاضی فصلی هم اختصاص دارد به‌عنوان «روش‌های خفه‌کردن استعدادها». این روش‌ها به تفصیل ذکر شده تا هشداری باشد به منظور اجتناب از هرگونه خطای رفتاری.

آنچه که درباره استعداد ریاضی ذکر شد در مورد رشته‌های مهم دیگر از قبیل فیزیک و شیمی و زیست‌شناسی نیز مورد توجه و عنایت مسئولان و دست‌اندرکاران ایران بوده که نشانه‌های ملموسی از نتایج توجهات ایشان به‌صورت کسب جایگاه‌های جهانی افتخارآفرین مشهود است. ارتقای این مراتب و جایگاه‌ها را می‌توان ازجمله اهداف بلندمدت جامعه علمی کشور محسوب کرده و در راستای نیل به آن برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری و مجاهدت کرد.