تفتان فعال می‌شود؟

قله آتشفشان نیمه‌فعال تفتان پنجشنبه ۲۷ اردیبهشت ۱۴۰۳ با خروج گاز و بخار از دهانه آتشفشان از شهر خاش خبرساز شد و باعث نگرانی مردم منطقه در سیستان‌و‌بلوچستان شده است. کوه تفتان یکی از آتشفشان‌های نیمه‌فعال ایران است که فعالیت‌هایی در سال‌های ۱۳۴۹ تا ۱۳۵۰ نشان داده است. تفتان آتشفشان چینه‌ای فعال در جنوب شرقی ایران در استان سیستان‌و‌بلوچستان با حدود چهار هزار متر ارتفاع بالاتر از سطح دریا، مرتفع‌ترین کوه جنوب شرق ایران است. نزدیک‌ترین شهر به قله تفتان، خاش است. تفتان دارای دو قله اصلی نرکوه و ماده‌کوه است. قله جنوب شرقی ماده‌کوه به وسیله جریان‌های گدازه‌ای با ظاهر تازه احاطه شده است و دست‌کم سه دهانه دارد. سنگ اصلی تفتان آندزیت است. گزارش‌های مربوط به فعالیت‌های آتشفشانی تاریخی نامشخص است و جوان‌ترین تاریخ‌های رادیومتری هفت هزار سال قبل است. به نظر می‌رسد تفتان بخشی از یک منطقه زمین‌گرمایی باشد. در اطراف آتشفشان تعدادی چشمه آب گرم وجود دارد. تفتان بخشی از یک کمان آتشفشانی در ایران به همراه بزمان در ایران و کوه سلطان در پاکستان است. این کمان آتشفشانی روی لایه‌های رسوبی کرتاسه - ائوسن و از فرورانش ورقه اقیانوسی عربی در زیر ایران در محل فرورانش مکران به وجود آمده است. اینکه نام تفتان ممکن است از یک کلمه ایرانی با «تفت» به معنای «مایع نیمه‌جامد» گرفته شده باشد، می‌تواند نشان‌دهنده این باشد که مردم در اطراف آتشفشان شاهد فعالیت‌های پراکنده بوده‌اند. در تاریخچه تفتان فوران‌ها در سال‌های 1902، 1970 و 1993 ثبت شده‌اند. گزارشی از انتشار دود در سال 1877 ممکن است ابرها را نسبت به فعالیت‌های آتشفشانی اشتباه گرفته باشد. در سال 1914، آتشفشان به‌عنوان «برخاستن ابرهای دودزا» توصیف شد. پژوهش‌های قبلی نگارنده نشان می‌دهد که این فوران‌ها با فعالیت زلزله همراه بود. در فوران سال 1902، دود شدید و درخشش شبانه‌روی آتشفشان مشاهده شده و فوران در سال 1993 شامل یک جریان گدازه‌ای به طول 60 متر گزارش شده است. البته ممکن است جریانی از گوگرد مذاب در سال 1372 موجب تصور سرازیرشدن گدازه شده باشد. آتشفشان تفتان فعالیت فومرولی شدیدی را در دریچه‌هایی با دمای بالا در اطراف دهانه نشان می‌دهد. فومرول‌ها عمدتا در شرق و در لبه دهانه غربی، به صورت بازدم‌های گاز از سوی مردم محلی به نام «دود» شناخته می‌شود و به صورت ابرهای زرد مایل به سفید با بوی تند ظاهر می‌شوند. دریچه‌هایی که از آن بیرون می‌آیند، شکل ترک و شکاف دارند. ستون‌های دود - فومرول‌های - بزرگ‌تر می‌توانند به قطر یک متر برسند. وقوع انفجارهای گرمابی از حضور سنگ‌های برش‌های ساخته‌شده آتشفشانی استنباط شده است. گزارش شده است که در سال 1897 بوی فومرول به قدری قوی بود که وقتی کسی نزدیک دریچه‌ها بود، تحمل‌ناپذیر بود. هفت دریچه بخار در ارتفاع سه‌هزارو 700 متری صدای قابل شنیدن تولید می‌کرده‌اند و... . ستون‌های بخار آنها در فواصل 16 تا 24 کیلومتری قابل مشاهده بود. در سال 1999 یک سولفاتار به ابعاد 1.5 در 5 متر یافت که به وسیله رسوبات خاک رس و گوگرد احاطه شده بود که شبیه یک کلاه برفی بود. سولفاتار یک عارضه گوگردی با فواره‌های بخار با دودهای گوگردی است. این نام از کلمه لاتین Sulpha terra، «سرزمین گوگرد» یا «زمین گوگرد» گرفته شده است. نام «تفتان» از این بازدم‌ها گرفته شده است که کوه را در حال سوختن جلوه می‌دهد. گوگرد به مقدار زیاد در گازهای فومرولی وجود دارد که حاوی آرسنیک نیز هستند؛ بنابراین این گازها بسیار اسیدی هستند. فومرول‌ها سنگ‌ها را تغییر داده‌اند و نوردهی‌های بسیار رنگارنگی به‌ویژه در جناح شرقی تفتان ایجاد کرده‌اند. لایه‌های ضخیم گوگرد در قله جنوب شرقی قبلا برای استفاده در ایران و پاکستان استخراج می‌شد. ذخایر گوگرد و سولفات نیز در پایین‌تر آتشفشان، از چشمه‌های آب گرم اطراف گوش، سنگان و ترشاب یافت می‌شوند. تحلیل یکی از دانشجویان دکترای سابق نگارنده، خانم دکتر بهار رضایی‌نهال، نشان داد که حدود 30 سال قبل بین 1990 – 1994 یک اوج فعالیت لرزه‌ای در منطقه تفتان رخ داده است. تحلیل داده‌های لرزه‌ای منطقه آتشفشانی تفتان اوج فعالیت لرزه‌ای تفتان را به دلیل نبود اطلاعات برخط مربوط به فعالیت‌های آتشفشانی، هنوز امکان‌پذیر نیست ولی بین فعالیت‌های آتشفشانی سال‌های 1970 و 1993 با فعالیت لرزه‌ای، رابطه زمانی قابل مشاهده است؛ بنابراین با توجه به اهمیت منطقه تفتان از نظر مخاطرات طبیعی و نبود اطلاعات موجود برای مطالعات مورد نیاز، پایش لرزه‌ زمین‌ساختی جامع منطقه تفتان و آتشفشان ضروری به نظر می‌رسد.