سرابِ سرانه آب

سعید قلیچی

براساس اعلام سازمان ملل متحد هر انسان روزانه به 50 لیتر آب برای نوشیدن و برطرف‌کردن نیاز‌های بهداشتی خود احتیاج دارد. سازمان جهانی بهداشت هم میانگین سرانه آب مصرفی هر فرد را 150 لیتر در شبانه‌‌روز برای نوشیدن و برطرف‌‌کردن نیازهای بهداشتی در نظر گرفته است. از طرف دیگر یک فرد در قاره آفریقا فقط به 20 لیتر آب در روز دسترسی دارد. زمستان گذشته مسئولان وزارت نیرو اعلام کردند سرانه مصرف کل کشور ۲۳۳ لیتر به ازای هر نفر در شبانه‌روز است. این در حالی است که این میزان در برخی از روستاهای جزیره قشم در برخی از اوقات سال به حدود 60 لیتر در شبانه‌روز می‌رسد. آبرسانی در روستاهای جزیره قشم نسبت به سال‌های گذشته شرایط بهتری دارد، اما هنوز از منطقه بحران خارج نشده است. قشم دچار ابربحران تنش آبی است. قشم به‌عنوان بزرگ‌ترین جزیره ایران، درحال‌حاضر فاقد هرگونه منابع آب سطحی و زیرسطحی است و برای تأمین نیاز آبی آن ‌باید از طریق احداث سایت‌های نمک‌زدایی اقدام کرد. برخی گزارش‌ها از شرایط آبرسانی به روستاهای جزیره قشم نشان می‌دهد که وضعیت آبرسانی تا اندازه‌ای بهبود پیدا کرده، اما مشکل اصلی هنوز پابرجاست. هنوز هم برخی از روستاهای جزیره قشم هر 50 روز از نعمت آب شرب سالم از طریق لوله‌کشی بهره‌مند می‌شوند.

سرانه مصرف آب در استان‌های ایران

کمبود منابع آبی همواره به عنوان یک عامل محدودکننده فعالیت‌ها در اقلیم ایران مطرح بوده است. متوسط بارندگی در جهان در حدود ۸۶۰ میلی‌متر است و این در حالی است که متوسط درازمدت این رقم در ایران ۲۵۰ میلی‌متر است. در ایران سهم مصرف آب در بخش کشاورزی در حدود ۹۰ درصد، شرب هشت درصد و صنعت و معدن دو درصد است، درصورتی‌که در کشورهای توسعه‌یافته سهم بخش کشاورزی ۳۰ درصد، شرب و بهداشت ۱۱ درصد و سهم بخش صنعت و معدن ۵۹ درصد است. سرانه مصرف آب به عوامل متعددی از جمله شرایط اقلیمی و وضعیت آب و هوایی، نوع فرهنگ هر منطقه، تعرفه و قوانین بازدارنده، تجهیزات کاهنده مصرف، وضعیت بهداشتی و... بستگی دارد و در کشورهای مختلف دارای ارقام متفاوتی است.

بهمن سال گذشته بود که مدیر کل دفتر مدیریت مصرف آب شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور اعلام کرد سرانه مصرف کل ۲۳۳ لیتر به ازای هر نفر در شبانه‌‌روز، سرانه مصرف خانگی ۱۹۱ لیتر به ازای هر نفر در شبانه‌‌روز و سرانه مصرف هر واحد خانگی ۴۷۸ لیتر به ازای هر واحد است. کشور ترکیه در همسایگی ایران سرانه مصرفی نزدیک به کشور ما دارد و سرانه آن به 250 لیتر می‌رسد. برخی بررسی‌ها نشان می‌دهد که ردپای مصرف آب در حوزه‌های مختلف مشاهده می‌شود. به عنوان مثال در گزارشی که از سوی دفتر مدیریت مصرف آب شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور در زمستان 1402 منتشر شده، تهیه یک برش نان ۳۰ گرمی به ۴۰ لیتر آب برای تولید، یک فنجان قهوه ۱۴۰ لیتر آب، یک لیتر شیر هزار لیتر آب، یک کیلوگرم برنج حدودا سه هزار لیتر آب و یک کیلوگرم گندم معادل هزارو 350 لیتر آب نیاز دارد. آذرماه 1401 مرکز آمار ایران گزارشی منتشر کرد که براساس آن پنج مشترک پرمصرف‌ آب در بخش کشاورزی، استان‌های خوزستان، فارس، کرمان، خراسان رضوی و اصفهان بودند.

وضعیت آب در روستاهای قشم

کارشناسان می‌گویند استاندارد سرانه مصرف آب شرب در دنیا و کشورهای پیشرفته بین 120 تا 150 لیتر برای هر نفر در شبانه‌‌روز است. برای مناطق جنوبی ایران این میزان سرانه حدود 220 لیتر بر روز به ازای هر نفر افزایش پیدا کرده است. در حال حاضر آب‌شیرین‌کن بخش خصوصی فعال در غربی‌ترین نقطه جزیره قشم (روستای باسعیدو) روزانه حدود چهار هزار مترمکعب تولید دارد که موجب شده تا بخش قابل توجهی از نیاز ساکنان روستاهای غرب جزیره برطرف شود. اما هنوز هم برخی روستاها در جزیره هستند که 30 روز را بدون وجود آب شرب در لوله‌های انتقال آب سپری می‌کنند. یکی از دهیارهای روستاهای غرب جزیره می‌گوید: «تابستان گذشته هر 80 تا 100 روز شاهد تأمین آب روستاهای غرب جزیره از طریق آب لوله‌کشی بودیم. امسال با وارد مدار شدن آب‌شیرین‌کن روستای باسعیدو هر 25 تا 30 روز شاهد آبرسانی هستیم. مشکل اصلی حل نشده، اما وضعیت امسال نسبت به سال گذشته بهتر شده است. مسئولان اما می‌گویند که باید سال‌ها برای رفع کامل مشکل آب صبر کنیم».

دهیار یکی از روستاهای بخش مرکزی جزیره نیز می‌گوید: «پارسال هر دو ماه تا 70 روز آب شرب از طریق لوله‌کشی به روستاهای بخش حرا می‌رسید، اما امسال این رقم به 45 تا 50 روز رسیده است. سال گذشته بحران اصلی تأمین آب برای روستاهای غرب جزیره بود اما با راه‌اندازی آب‌شیرین‌کن بخش خصوصی در روستای باسعیدو وضعیت آن روستاها بهتر شده و امسال بحران اصلی مربوط به روستاهای بخش مرکزی جزیره است. باید زودتر آب‌شیرین‌کن روستای سلخ برای تأمین آب شهر و روستاهای این محدوده نیز احداث و وارد مدار شود». ابراهیمی، یکی از مطالبه‌گران رفع چالش آب در جزیره قشم در گفت‌وگو با «شرق» می‌گوید: با قطعی‌شدن خرید تضمینی آب از آب‌شیرین‌کن قشم مولد متعلق به شرکت مپنا، مشکل آبرسانی به شهر درگهان تا اندازه زیادی حل شده است. همین‌طور وارد مدار شدن آب‌شیرین‌کن در روستای باسعیدو موجب شده تا زمان آبرسانی به روستاهای غرب جزیره تا اندازه زیادی کاهش پیدا کند. اگر در بهار و تابستان سال گذشته، گاهی بیش از 100 روز برخی از روستاها از آب بی‌بهره بودند، امروز این عدد برای روستاهای غربی جزیره قشم به کمتر از 35 روز رسیده است. مشکل هنوز حل نشده، اما وضعیت نسبت به سال‌های گذشته بهتر شده است».

ابراهیمی ادامه داد: «مشکل اصلی برای رفع چالش آب روستاهای جزیره قشم بیشتر مربوط به شهرها و روستاهای بخش مرکزی جزیره است. وضعیت آبرسانی در شهر طبل و روستاهای هفت‌رنگو، دوربنی، سهیلی، سلخ و سایر روستاهای این بخش چندان مناسب نیست. البته مدتی قبل مراسم کلنگ‌زنی احداث آب‌شیرین‌کن جدیدی در روستای سلخ برگزار شد. در حال حاضر آبرسانی بخش مرکزی جزیره قشم هم توسط آب‌شیرین‌کن متعلق به شرکت مپنا صورت می‌گیرد که بار مضاعفی را به این شرکت وارد می‌کند. با احداث و وارد مدار شدن آب‌شیرین‌کن روستای سلخ شاهد رفع چالش آبی در بخش مرکزی جزیره خواهیم بود. سازمان منطقه آزاد قشم خوشبختانه زمین مورد نیاز برای احداث این سایت آب‌شیرین‌کن را در اختیار شرکت آبفای هرمزگان قرار داده است و امیدوار هستیم با تهیه تجهیزات، ساخت و وارد مدار شدن این آب‌شیرین‌کن، این مشکل حل شود».

وضعیت آبرسانی به روستاهای قشم

مساحت جزیره قشم حدود هزارو 500 کیلومتر مربع و ۳۰۰ کیلومتر آن در محدوده منطقه آزاد است. روستاهای غرب جزیره در محدوده منطقه آزاد نیستند و در محدوده منطقه ویژه اقتصادی قرار دارند. براساس شرح وظایف تعیین‌شده از سوی دولت، آبرسانی در منطقه ویژه اقتصادی قشم که عمده روستاها از مرکز تا غرب جزیره قشم در آن هستند، با مجموعه آبفاست؛ بر این اساس تأمین آب، ایجاد شبکه آبرسانی و توزیع آب در روستاهای جزیره قشم، جزء وظایف آبفای استان هرمزگان است.

 مشاهدات میدانی نشان می‌دهد که همه خانه‌ها در روستاهای غرب و بخش مرکزی جزیره قشم برای تأمین آب مورد نیاز خود از آب‌انبارهای ساخته‌شده در منازل خود استفاده می‌کنند. ظرفیت هر آب‌انبار بسته به بزرگی و حجم در نظر گرفته‌شده برای آنها بین چهار تا ۱۲ مترمکعب است. آبی که از طریق لوله به روستاها و این خانه‌ها می‌رسد، ابتدا در آب‌انبارها ذخیره می‌شود و سپس با استفاده از توان پمپ آب برای مصارف مختلف بهره‌برداری می‌شود. پس از اتمام آب موجود در آب‌انبارها هم هر خانواده برای تأمین آب مورد نیاز خود باید آب را از آب‌شیرین‌کن خریداری کند. آب خریداری‌شده از آب‌شیرین‌کن و ذخیره‌شده در آب‌انبارها برای آشامیدن، پخت‌وپز، شست‌وشو و حتی استفاده دام‌ها مصرف می‌شود. یکی از کارشناسان شرکت آب و فاضلاب استان هرمزگان درباره میزان سرانه مصرف گفت: «به‌طور میانگین برای هر مشترک آب و فاضلاب 16 مترمکعب برای هر نفر در نظر گرفته می‌شود. با این حساب برای هر فرد به طور میانگین کمتر از 140 لیتر در شبانه‌‌روز به‌عنوان سرانه استاندارد پیش‌بینی شده و مصرف بیش از این اندازه به‌صورت پلکانی و با نرخ آزاد محاسبه می‌شود».

مصرف آب بدون سرانه در روستاها

آمار مشخصی برای سرانه آب مصرفی در روستاهای جزیره قشم پیش‌بینی نشده است. هرچند رئیس اداره آبفای شهرستان قشم و کارشناس روابط‌عمومی شرکت آبفای استان هرمزگان پاسخ‌گوی تماس خبرنگار «شرق» بودند، اما آمار مشخصی به‌عنوان سرانه تولید و مصرف آب در روستاهای جزیره قشم اعلام نشد.

مدیرعامل شرکت آب، برق و تأسیسات قشم درباره سرانه آب مصرفی در روستاهای جزیره می‌گوید: «درحال‌حاضر در روستاهای جزیره قشم به‌ویژه در نقاط غربی و مرکزی این جزیره، به دلیل نبود آب، در برخی اوقات در سال سرانه مصرف به روزانه 60 لیتر برای هر نفر می‌رسد. با توجه به نبود آب هیچ سرانه‌ای برای مصرف آب در روستاهای جزیره قشم پیش‌بینی نشده و به هر میزان که امکان تولید آب وجود داشته باشد و شرایط برای آب‌رسانی فراهم شود، امکان مصرف برای ساکنان روستاها ایجاد می‌شود. این موضوع قطعا خوب و خوشایند نیست، اما می‌توان گفت که در مقایسه با دوره‌های گذشته شرایط تا اندازه‌ای بهتر خواهد بود». داوری در بخش دیگری از صحبت‌هایش گفت: «برای رفع این مشکل باید به صورت پلکانی عمل کرد، در ابتدا این فواصل عدم آب‌رسانی را کاهش داد تا با اجرائی‌شدن طرح‌ها و عملی‌شدن پیش‌بینی‌ها تا پایان سال 1404 بتوان این مشکل را حل کرد. پیش‌بینی می‌شود در صورت اجرای صحیح و بدون مشکل برنامه‌ها بتوانیم تا پایان 1404، شاهد رفع تنش آبی در روستاهای جزیره قشم باشیم».

چالش اتباع برای سرانه‌های قشم

مأموریت تأمین آب و آب‌رسانی مورد نیاز برای روستاها و شهرهای این‌ جزیره نیز براساس همین سرشماری بر عهده آبفای هرمزگان است. اما بررسی‌های صورت‌گرفته نشان می‌دهد که جزیره قشم در فصل‌های مختلف سال، جمعیت متفاوتی را در خود جای می‌دهد. جمعیت شناور و کارگران‌ فصلی در جزیره قشم، در فصل‌هایی مانند صید میگو، تولید ماهی‌ خشک یا در زمان احداث پروژه‌های عمرانی و پالایشگاهی که در سال‌های جدید رونق گرفته، بسیار متفاوت از آمار مربوط به آخرین سرشماری است. همچنین در سال‌های گذشته وجود اتباع خارجی مجاز و غیرمجاز و پراکندگی آنها در سطح جزیره قشم در مواردی ایجاد مشکل کرده است.

یکی از کارشناسان آبفای استان هرمزگان که نخواست نامش فاش شود، در گفت‌وگو با «شرق» گفت: «سرانه آب پیش‌بینی‌شده برای همه نقاط ازجمله جزیره قشم براساس آمار جمعیت ساکن در آنهاست. براساس آخرین سرشماری در سال ۱۳۹۵، جمعیت قشم حدود ۱۴۹ هزار نفر است. براساس آمارهای موجود درحال‌حاضر بیش‌ از ۲۰ هزار نفر از اتباع‌ خارجی دارای مجوز در جزیره قشم زندگی می‌کنند. به این تعداد، جمعیت اتباع فاقد مجوز را هم باید اضافه کرد. جمعیت امروز قشم به حدود 200 هزار نفر می‌رسد، اما منابع آبی مورد نیاز آنها برای کمتر از ۱۵۰ هزار نفر پیش‌بینی شده است. وجود این‌ جمعیت بدون در نظر گرفته‌شدن آنها در سرشماری، مشکلاتی را برای سرانه مصرفی آب، نان، بهداشت و آموزش در سطح جزیره به‌ همراه دارد».

سیمای آب‌رسانی در شهر قشم

وضعیت آب‌رسانی در شهر قشم و نقاط تحت مدیریت سازمان منطقه آزاد قشم بهتر از روستاهای بخش مرکزی و غرب جزیره است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که در تابستان مشکل کم‌آبی کمتری در شهر قشم مشاهده می‌شود و در مقابل مشکل آب شهر در فصل زمستان بیشتر است. در فصل تابستان که خبری از گردشگران نیست، میزان تولید آب‌شیرین‌کن شهر قشم می‌تواند همه نیازهای ساکنان شهر قشم و روستاهای اطراف آن را تأمین کند. با آغاز فصول گردشگرپذیری در جزیره قشم و حضور گردشگران، میزان مصرف آب در شهر قشم افزایش پیدا می‌کند. البته در سال‌های دولت سیزدهم اقدامات خوبی برای تولید آب در جزیره قشم انجام شده است. در شهر قشم شاهد هستیم که با افزایش ۱۱ هزار مترمکعبی ظرفیت تولید آب در سال‌های گذشته، هم‌اکنون حجم آب تولیدی در این منطقه آزاد به ۲۸ هزار مترمکعب رسیده است. با این حال شهر قشم در حوزه آب مشکل دیگری نیز دارد. شبکه توزیع آب در شهر قشم به‌ویژه در بافت قدیم دارای مشکلاتی است و با توجه به عمر بالا و فرسودگی آنها، باید برای تعویض تأسیسات انتقال آب اقدام کرد. برخی گزارش‌ها نشان می‌دهد که حدود نیمی از آب تولیدشده به وسیله آب‌شیرین‌کن‌ها در شبکه توزیع آب شهر قشم از شبکه خارج می‌شود و به دست مشترکان نمی‌رسد. زمستان سال گذشته بود که عادل پیغامی، مدیرعامل سازمان منطقه آزاد قشم، گفت: «پس از تأمین آب مورد نیاز، موضوع به‌سازی تجهیزات و اتصالات، کاهش اتلاف آب تولیدشده در شبکه توزیع و هوشمندسازی شبکه توزیع آب درون‌شهری قشم، اقدامات دارای اهمیت برای خدمات‌رسانی مناسب به قشم‌وندان و گردشگران جزیره است. با برنامه‌ریزی خوب انجام‌شده موضوع هوشمندسازی توزیع آب در شهر قشم با سرعت خوبی در حال انجام است و این شهر در آینده به یکی از نخستین شهرهای دارای شبکه توزیع هوشمند آب تبدیل می‌شود».

یارانه منطقه آزاد قشم برای آب شهر قشم

هزینه آب تمام‌شده در شرکت‌های مختلف که سرمایه‌گذار هستند یا به‌عنوان مجری عمل می‌کنند، متفاوت است. شهرام داوری، مدیرعامل شرکت آب، برق و تأسیسات قشم، می‌گوید: «در سال 1402، قیمت تمام‌شده هر مترمکعب آب برای تولید از طرف شرکت آب، برق و تأسیسات قشم حدود 22 هزار تومان بود که این آب با قیمت هشت هزار تومان در اختیار مردم قرار می‌گرفت. به عبارت دیگر برای هر متر مکعب آب حدود 14 هزار تومان یارانه حمایتی از طرف سازمان منطقه آزاد قشم پرداخت می‌شد. برای سال جاری پیش‌بینی می‌شود که هزینه تمام‌شده آب برای واحدهای آب‌شیرین‌کن متعلق به شرکت آب، برق و تأسیسات قشم با توجه به افزایش هزینه‌ها و تورم، حدود 25 تا 26 هزار تومان باشد. این در حالی است که امسال وزارت نیرو برای خرید تضمینی آب از واحدهای تولیدکننده آب شرب برای هر مترمکعب مبلغ 35 هزار تومان را پرداخت می‌کند. روزی معادل 616 میلیون تومان و در سال بیش از 224 میلیارد تومان یارانه تأمین آب شرب از طرف سازمان منطقه آزاد قشم برای ساکنان منطقه آزاد و جزیره قشم پرداخت می‌شود».