چالش‌ها و راهکارهای مدیریت آب در کلان‌شهر مشهد
مشهد به عنوان یکی از شهرهای بزرگ و مهم در ایران با مشکلات عدیده‌ای در زمینه تأمین و مصرف آب مواجه شده است که از جمله آنها می‌توان به افزایش جمعیت شهری و برداشت بیش از اندازه از منابع آبی زیرزمینی اشاره کرد.
جلال حیدری- کارشناس ارشد مهندسی عمران محیط زیست: مشهد به عنوان یکی از شهرهای بزرگ و مهم در ایران با مشکلات عدیده‌ای در زمینه تأمین و مصرف آب مواجه شده است که از جمله آنها می‌توان به افزایش جمعیت شهری و برداشت بیش از اندازه از منابع آبی زیرزمینی اشاره کرد.
رشد جمعیت شهری
افزایش نرخ رشد جمعیتی و مهاجرت از روستاها و شهرستان‌های استان در دهه‌های اخیر باعث بحرانی‌تر شدن شرایط آبی شده است. جمعیت شهر مشهد در سال ۱۳۳۵ تنها ۱۴ درصد جمعیت استان خراسان رضوی بوده در‌حالی‌که این میزان به بیش از ۵۴ درصد رسیده است که نشان از پراکندگی جمعیت استانی در گذشته و تمرکز جمعیتی در‌حال‌حاضر است. این افزایش ناگهانی جمعیت بر منابع محدود آبی در دسترس شهر مشهد تأثیر فراوانی گذاشته و سرانجام شهر مشهد را با چالش‌های آبی جدی مواجه کرده است که این خود، به بخش‌های مختلف اجتماعی و فعالیت‌های شهری نیز سرایت کرده است. سرانه آب در استان خراسان حدودا ۶۰۰ مترمکعب در سال به‌ازای هر نفر تخمین زده شده است که در مقایسه با سرانه کشوری، حدودا ۵۰ درصد کمتر و با سرانه جهانی حدودا ۹۰ درصد کمتر است. این آمار زمانی بحرانی‌تر می‌شود که پیش‌نمایی‌های رشد جمعیت مشهد را در ۲۰ سال آینده حدود ۴۰ درصد نشان می‌دهند.
ناترازی آبی دشت مشهد
یکی از چالش‌های آبی در استان خراسان رضوی و به‌ویژه دشت مشهد، بی‌توجهی به تعادل تغذیه و برداشت آب زیرزمینی است که نه‌تنها کاهش ذخایر آبی سفره‌های آب زیرزمینی را به همراه دارد، بلکه باعث افزایش روند فرونشست هم شده است. در استان خراسان رضوی، ۳۴ دشت از ۳۷ دشت در استان در شرایط بحرانی قرار دارند که نیاز به اتخاذ تدابیر جدی و حکمرانی هوشمندانه مبتنی‌بر اصول توسعه پایدار منابع آبی دارند. میانگین بارندگی در استان خراسان رضوی کمتر از ۲۰۰ میلی‌متر در سال تخمین زده شده است که این میزان کمتر از میانگین بارش ایران (حدودا ۲۵۰ میلی‌متر) و قاره آسیا (حدودا ۵۰۰ میلی‌متر) است. در محدوده دشت مشهد، بیش از ۶۵۰۰ چاه عمیق و نیمه‌عمیق و بیش از هزار قنات و ۶۵۰ چشمه وجود دارند. میزان برداشت سالانه از چاه‌ها حدود ۸۰۰ میلیون مترمکعب، قنات‌ها ۱۰۰ میلیون مترمکعب و چشمه‌ها ۶۵ میلیون مترمکعب است. میزان آب تجدیدپذیر در دشت مشهد حدود ۹۰۰ میلیون مترمکعب و میزان مصرف بیش از ۱۱۰۰ میلیون مترمکعب است که نشان‌دهنده ناترازی آبی حدودا ۲۰۰ میلیون مترمکعبی در سال است. در سالیان گذشته و به دلیل خشکسالی‌های پی‌در‌پی، میزان آب تجدیدپذیر دشت‌های مشهد به حدود ۴۵۰ میلیون مترمکعب رسیده است. مصرف سالانه آب در محدوده دشت‌های مشهد حدودا ۶۲ درصد در بخش کشاورزی، ۲۵ درصد در بخش شرب و بهداشت، ۸ درصد در بخش خدمات و ۵ درصد در بخش صنعت تخمین زده شده است. روند کاهشی منابع آبی تجدیدپذیر در کنار رشد جمعیت و مهاجرت از مناطق کم‌برخوردار به شهر مشهد، تصویری نگران‌کننده از آینده آبی شهری دارد که سفره‌های آبی زیرزمینی‌اش در حال کاهش است و فرونشست زمین در‌حال افزایش و این در حالی است که دولت‌ها با حکمرانی‌های مبتنی‌بر اصول توسعه پایدار می‌توانستند آینده‌ای آرامش‌بخش و به دور از تنش‌های آبی برای ساکنان فراهم آورند. بااین‌حال توجه به مدیریت منابع آب و به‌ویژه کاهش برداشت آب‌های زیرزمینی برای برقراری تعادل آبی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
منابع تأمین آب شرب مشهد
سد دوستی در مرز ایران و ترکمنستان و در حوالی سرخس روی رودخانه هریرود احداث شده و یکی از منابع اصلی تأمین آب شرب شهر مشهد است. گنجایش سد دوستی نزدیک به ۱۲۰۰ میلیون مترمکعب است ولی حجم آب ذخیره‌شده در آن در سال‌های گذشته روندی کاهشی داشته است. به عنوان مثال، حجم آب مخزن سد دوستی در سال ۱۴۰۱ به ۵۰۰ میلیون مترمکعب و در اردیبهشت ۱۴۰۲ به ۲۰۰ میلیون مترمکعب کاهش یافته است که درصورت کاهش بیش از ۱۵۰ میلیون مترمکعبی، انتقال آب به شهر مشهد عملا غیر‌ممکن خواهد شد. دیگر سد مهم تأمین‌کننده آب شرب مشهد سد طرق واقع در ۱۵ کیلومتری جنوب شرقی مشهد است. میزان آب ذخیره‌شده در این سد در سال ۱۴۰۱ حدودا ۲۴ میلیون مترمکعب بوده که به کمی بیشتر از ۵.۵ میلیون مترمکعب در اردیبهشت ۱۴۰۲ رسیده است. وضعیت کاهش آب ذخیره‌شده در مخزن دیگر سدهای تأمین‌کننده آب شرب مشهد به همین شکل است. انتظار آبی از سدهای ارداک و کارده حداقل 32 میلیون مترمکعب است که در‌حال‌حاضر این میزان آب در این سدها موجود نیست. این روند کاهش تراز آبی سدها در کنار اضافه برداشت‌ها از دشت‌ها از طریق حفر چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق و افزایش جمعیت و به تبع آن افزایش مصرف در بخش‌های مختلف موجب بحرانی‌شدن وضعیت آب شرب در شهر مشهد شده است.
راهکارهای حل مشکل آب مشهد
برای حل چالش‌های پیش‌گفته، می‌بایستی نگاه حکمرانی به مسئله آب نگاهی فرابخشی و نه صرفا تأکید بر تهیه منابع آبی جدید باشد. برنامه‌ریزی‌های کلان در حکمرانی آبی چه در سطح ملی و چه شهری نیازمند اصلاح فوری است تا از راه‌حل‌های صرفا سازه‌ای به سمت راه‌حل‌های طبیعت‌محور و مبتنی‌بر اصول توسعه پایدار حرکت کرد. این به معنی مضربودن راه‌حل‌های سازه‌ای نیست، بلکه به این معنی است که در کنار راه‌حل‌های ساز‌ه‌محور، مانند انتقال آب در الگوهای مصرف آب در بخش‌های کشاورزی، صنعتی و شرب اصلاحات جدی انجام شود تا از ایجاد منابع مصرفی جدید تا حد امکان جلوگیری شود. انتقال آب بین حوزه‌ای در‌حالی‌که اصلاح جدی در بخش‌های پر‌مصرفی مانند کشاورزی و صنعت صورت نگرفته باشد صرفا ایجاد منابع مصرفی جدید است و در درازمدت تنش‌های آبی را گسترش و وضعیت آبی-محیط زیستی شهر مشهد را به نقطه غیرقابل بازگشت خواهد رساند. در میان راهکارهای سازه‌ای می‌توان به تعمیر و احیای سیستم قنات‌ها، افزایش شبکه‌های آبیاری و زه‌کشی، احداث تغذیه‌های مصنوعی و انتقال آب و در میان راهکارهای غیرسازه‌ای، به راهکارهای مبتنی‌بر اصول توسعه پایدار از جمله گسترش اقتصاد چرخشی در حوزه آب، مثلا استفاده از فاضلاب تصفیه‌شده در کشاورزی و صنعت، ترویج کشاورزی پایدار و هوشمند، حمایت از استارتاپ‌های آبی برای ایجاد راهکارهای خلاق در کاهش و مدیریت مصرف آب، توجه به سیاست‌گذاری‌های کلان مبتنی بر آب مجازی، استفاده از لوازم کاهنده در خانه‌ها و مکان‌های عمومی، ایجاد تشکل‌های مردمی و آموزش و ایجاد فرهنگ صحیح مصرف آب، اشاره کرد.
