تصویب پروتکل‌های کنوانسیون تهران به کجا رسید؟
کنوانسیون منطقه‌ای «حفاظت از محیط زیست دریای خزر» موسوم به «کنوانسیون تهران» در ۲۱ مرداد ۱۳۸۵ میان پنج کشور حاشیه خزر تصویب شد. این کنوانسیون پروتکل‌های متعددی دارد که برخی به تصویب کشورهای اطراف رسیده‌اند و تعدادی هنوز در کش‌و‌قوس تصویب هستند؛ اما هدف تمام آنها، حفاظت از محیط زیست این پهنه آبی است. حال ببینیم وضعیت تصویب آنها چگونه است؟
ایرنا: کنوانسیون منطقه‌ای «حفاظت از محیط زیست دریای خزر» موسوم به «کنوانسیون تهران» در ۲۱ مرداد ۱۳۸۵ میان پنج کشور حاشیه خزر تصویب شد. این کنوانسیون پروتکل‌های متعددی دارد که برخی به تصویب کشورهای اطراف رسیده‌اند و تعدادی هنوز در کش‌و‌قوس تصویب هستند؛ اما هدف تمام آنها، حفاظت از محیط زیست این پهنه آبی است. حال ببینیم وضعیت تصویب آنها چگونه است؟
دریای خزر محل زیست ۵۷۵ نوع گیاه و هزار‌و ۳۳۲ گونه جانوری است. علاوه بر این خزر محل زیست و رشد مرغوب‌ترین ماهی‌های جهان به‌ویژه ماهیان خاویاری است؛ ۹۰ درصد صید ماهیان خاویاری جهان مختص به این دریاست. در دریای خزر یکی از پستانداران آبزی کمیاب دنیا نیز زندگی می‌کند که فک خزری نامیده می‌شود؛ البته در چند سال اخیر عوامل مختلفی حیات این گونه را در معرض تهدید قرار داده است.
علاوه بر محیط زیست و منابع نفتی غنی، میلیون‌ها نفر در اطراف این پهنه آبی زندگی می‌کنند و از مواهب آن بهره‌مند می‌شوند. پنج کشور ایران، آذربایجان، روسیه، قزاقزستان و ترکمنستان خزر را احاطه کرده‌اند و از آن بهره می‌برند. تا اینجای کار به نظر همه‌چیز خوب پیش می‌رود اما خزر در طول تاریخ فراز‌و‌فرودهای زیادی را تجربه کرده و از انواع پسروی آب تا انواع آلودگی‌ها، در حافظه تاریخی آن نقش بسته است. یکی از مهم‌ترین آنها آلودگی‌های ناشی از فعالیت‌های نفتی در مناطق ساحلی است. تردد کشتی‌های تجاری و عملیات اکتشاف و استخراج نفت موجب می‌شود سالانه ۱۲۲هزار‌و ۳۵۰ تن آلودگی وارد این پهنه آبی شود که تهدیدی جدی برای محیط زیست این دریای بسته است.
از طرفی نوسانات تراز آب دریای خزر هم حیات آن، تالاب‌های اطراف و زیستمندان آن را تهدید می‌کند. بارها در تاریخچه زمین‌شناسی دریای خزر شاهد پسروی‌ها و پیشروی‌های گسترده‌ای در تراز آبی آن بودیم و در ۱۰ هزار سال اخیر در کارنامه این دریا ترازهای مختلفی حتی تا نزدیک به منهای ۳۳ متر را داریم و همچنین ترازهای منهای ۲۲ متر تا ۲۰ متر را هم شاهد هستیم. بنابراین ۱۱ متر تغییر تراز آن هم در مدت ۱۰ هزار سال برای یک دریا مؤید این نکته است که با دریایی روبه‌رو هستیم که سرعت نوسانات آن بسیار بالاتر از سرعت نوسانات آب اقیانوس‌ها‌ست.
خزر و تالاب‌های اطراف آن با وجود همه مرارت‌هایی که تحمل می‌کنند، اما سالانه میزبان صدها گونه آبزی، کنار‌آبزی و انواع پرندگانی هستند که از دوردست‌ها برای زمستان‌گذرانی وارد آن می‌شوند. حال تصور کنید اگر خزر خشک شود یا دستخوش تغییراتی اساسی شود چه بر سر زیستمندان وابسته به آن به‌ویژه انسان‌ها خواهد آمد؛ از این رو پنج کشور اطراف خزر با هدف حفاظت از محیط زیست دریای خزر در سال ۱۳۸۲ (۲۰۰۳) کنوانسیون منطقه‌ای حفاظت از محیط زیست دریای خزر موسوم به «کنوانسیون تهران» را امضا کردند.
مجتبی ذوالجودی به مناسبت روز دریای خزر افزود: کنوانسیون تهران بیش از دو دهه است که برای حفظ اکوسیستم منحصربهفرد دریای خزر توسط کشورهای حاشیه این دریا به تصویب رسیده است.
او با اشاره به اینکه کشورهای حاشیه دریای خزر (آذربایجان، ایران، قزاقستان، روسیه و ترکمنستان) برای حفاظت از محیط زیست این دریا در سال ۱۳۸۲ (۲۰۰۳) کنوانسیون منطقه‌ای حفاظت از محیط زیست دریای خزر، موسوم به کنوانسیون تهران را امضا کردند، افزود: این کنوانسیون با همکاری و حمایت برنامه محیط زیست ملل متحد شکل گرفت و دبیرخانه آن نیز به صورت موقت در ژنو فعال است.
ذوالجودی تصریح کرد: این کنوانسیون منطقه‌ای تنها معاهده زیست‌محیطی مورد توافق پنج کشور حاشیه دریای خزر و تنها بستر همکاری برای حفاظت و نجات اکوسیستم منحصربهفرد دریای خزر است و به این دلیل از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است.
معاون محیط زیست دریایی سازمان حفاظت محیط زیست گفت: هم‌زمان با لازم‌الاجرا‌شدن کنوانسیون منطقه‌ای «حفاظت از محیط زیست دریایی دریای خزر» موسوم به «کنوانسیون تهران» در تاریخ ۲۱ مرداد ۱۳۸۵، این روز به عنوان «روز دریای خزر» نامیده شد تا یادآور اهمیت تعاملات و همکاری‌های ملی و منطقه‌ای در راستای حفظ اکوسیستم منحصربهفرد این دریا برای نسل‌های حاضر و آتی باشد. از این رو ۲۱ مرداد نقطه عطفی در تاریخ همکاری‌های زیست‌محیطی در رابطه با دریای خزر محسوب می‌شود. ذوالجودی با اشاره به آخرین وضعیت پروتکل‌های الحاقی به کنوانسیون تهران، گفت: پروتکل حفاظت از دریای خزر در برابر آلودگی‌های ناشی از منابع و فعالیت‌های مستقر در خشکی، پروتکل مسکو، به‌تازگی و از تاریخ ۱۳ نوامبر ۲۰۲۳ (۲۲ آبان ۱۴۰۲) لازم‌الاجرا شده است.
معاون محیط زیست دریایی سازمان حفاظت محیط زیست اظهار کرد: از جمله دیگر پروتکل‌های کنوانسیون تهران، پروتکل حفاظت تنوع زیستی، پروتکل عشق‌آباد است که همه کشورها به‌جز آذربایجان این پروتکل را در مجالس خود تصویب کرده‌اند.
او افزود: همچنین پروتکل ارزیابی اثرات زیست‌محیطی فرامرزی نیز از جمله دیگر پروتکل‌ها‌ست که در جلسه فوق‌العاده اعضای متعهد به کنوانسیون تهران در خردادماه ۱۳۹۷در شهر مسکو به امضا رسید و درحالحاضر تحت بررسی برای تصویب در مجلس شورای اسلامی است. درحالحاضر همه کشورها به‌جز ایران این پروتکل را در مجلس خود تصویب کرده‌اند.
او با اشاره به پروتکل پایش، ارزیابی، دستیابی و تبادل اطلاعات، گفت: تهیه پیش‌نویس این پروتکل بر‌اساس تصمیم اتخاذشده در پنجمین نشست کشورهای عضو که از تاریخ ۷ تا ۹ خرداد ۱۳۹۳ در کشور ترکمنستان برگزار شد، انجام گرفت. این پروتکل هنوز در مراحل اولیه کارشناسی در منطقه است. ذوالجودی با تأکید بر مهم‌ترین برنامه‌ها و اقدامات انجام‌شده در حوزه محیط زیست دریایی خزر گفت: افزایش توان و دامنه پایش منابع آلاینده محیط زیست دریایی و سواحل دریای خزر، گسترش کمی و کیفی برنامه پایش آلودگی‌های میکروبی سواحل و شناگاه‌های دریای خزر، تدوین و ابلاغ ضوابط تخلیه پسماند و سایر مواد در دریا در راستای نظام‌مند‌سازی تخلیه پسماند به دریا مطابق ضوابط محیط زیستی و تکمیل و نهایی‌سازی مرحله اول برنامه منطقه‌ای پایش و ارزیابی محیط زیست دریای خزر در چارچوب برنامه‌های کنوانسیون تهران، از جمله این اقدامات بود.
او تأکید کرد: برنامه‌های در دست اقدام، از جمله پایش جامع محیط زیست دریای خزر (سواحل جنوبی)، شامل اندازه‌گیری پارامترهای فیزیکی و شیمیایی، آلودگی‌های فلزات سنگین، نفتی و سموم و میکروپلاستیک و همچنین بررسی وضعیت فیتو و زئوپلانگتون و شانه‌دار خزر شامل ۶۰ ایستگاه، تدوین برنامه اقدام پایش و مدیریت آلودگی‌های پلاستیک و میکروپلاستیک در محیط زیست دریایی، تدقیق و به‌روزنمایی استاندارد‌ها و ضوابط تخلیه به دریای خزر و برگزاری هفتمین اجلاس طرف‌های متعهد کنوانسیون تهران، از جمله اقداماتی است که برای انجام آن برنامه‌ریزی‌های لازم انجام شده است.