دیپلماسی انرژی و ضرورت آن
دیپلماسی انرژی به عنوان یکی از ارکان اساسی روابط بین‌الملل و تعاملات جهانی، نقشی حیاتی در تأمین امنیت انرژی، توسعه اقتصادی و پایداری زیست‌محیطی ایفا می‌کند.
مهدی عرب‌صادق: دیپلماسی انرژی به عنوان یکی از ارکان اساسی روابط بین‌الملل و تعاملات جهانی، نقشی حیاتی در تأمین امنیت انرژی، توسعه اقتصادی و پایداری زیست‌محیطی ایفا می‌کند.
بازیگران اصلی این عرصه شامل کشورهایی می‌شوند که تولیدکننده بزرگ انرژی هستند؛ کشورهایی که واردکننده عمده انرژی‌اند و همچنین نهادها و سازمان‌های بین‌المللی که نقش تنظیم و نظارت بر بازارهای انرژی را ایفا می‌کنند.
تأمل‌برانگیز است که یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان انرژی در جهان، ایالات متحده آمریکاست و نقش برجسته‌ای در تأمین انرژی جهان ایفا می‌کند. سیاست‌های انرژی ایالات متحده به‌شدت تأثیرگذار بر تحولات داخلی و خارجی دیگر کشورهاست. دیپلماسی انرژی در آمریکا، آثار ژئوپلیتیکی گسترده‌ای داشته و روابط آمریکا با کشورهایی مثل عربستان و روسیه را پیچیده‌تر کرده است.
روسیه نیز به عنوان یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان نفت و گاز طبیعی، نقش مهمی در دیپلماسی انرژی دارد و یکی از اصلی‌ترین تأمین‌کنندگان انرژی اروپاست. یکی از دلایل این توفیق این است که سیاست‌های انرژی روسیه همواره منطبق با اهداف ژئوپلیتیکی این کشور هماهنگ بوده است که در بحران اوکراین و تهدید قطع گاز به اروپا نشان‌دهنده اهمیت استراتژیکی انرژی در سیاست خارجی روسیه بود.
چین به عنوان بزرگ‌ترین واردکننده نفت خام و دومین مصرف‌کننده بزرگ انرژی در جهان، نقش ویژه‌ای در دیپلماسی انرژی دارد. این کشور با واردات بیش از 11 میلیون بشکه نفت در روز، به‌شدت به تأمین انرژی پایدار نیازمند است و ناگزیر شده است سیاست‌های انرژی خود را بر تنوع‌بخشی به منابع انرژی و سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر متمرکز کند.
از طرفی سازمان‌ها و نهادهای بین‌المللی مثل اوپک، آژانس بین‌المللی انرژی (IEA) و اتحادیه اروپا نیز نقش مهمی در تنظیم و نظارت بر بازارهای انرژی ایفا می‌کنند که تنظیم‌گر این نهادها دستگاه دیپلماسی در کشور است.
به طور کلی دیپلماسی انرژی تحت تأثیر ترکیبی از عوامل اقتصادی، سیاسی و ژئوپلیتیکی است. بازیگران اصلی این عرصه، هریک با اهداف و منافع خاص خود، تلاش می‌کنند تا تأثیرات خود را بر بازارهای جهانی انرژی افزایش دهند. درک پیچیدگی‌ها و دینامیک‌های این عرصه، برای رشد و توسعه کشورمان ضروری است و با توجه به اینکه مرتبط با تحولات جهانی است، ضرورت دارد متولی متمرکز دیپلماسی انرژی وزارت خارجه باشد و از واگرایی در تصمیم‌گیری‌های دیگر وزارتخانه‌ها پرهیز شود.
راهکارهای دیپلماسی انرژی شامل مجموعه‌ای از اقدامات و سیاست‌هایی هستند که به منظور مدیریت و بهینه‌سازی منابع انرژی، کاهش تنش‌ها و تقویت همکاری‌های بین‌المللی در این حوزه است که قبلا در یادداشت ضرورت تشکیل وزارت انرژی به آن پرداخته‌ام.
1. تنوع‌بخشی به منابع انرژی
یکی از راهکارهای اساسی دیپلماسی انرژی، تنوع‌بخشی به منابع انرژی است تا وابستگی خود به یک یا چند منبع محدود را کاهش دهند و از انواع مختلف منابع انرژی بهره‌برداری کنند؛ همان‌طورکه کشورهای اروپایی با استفاده از منابع تجدیدپذیر مانند باد و خورشید، تلاش دارند تا وابستگی به واردات گاز طبیعی از روسیه را کاهش دهند. این اقدام نه‌تنها به کاهش خطرات ژئوپلیتیکی کمک می‌کند، بلکه به تحقق اهداف زیست‌محیطی نیز یاری می‌رساند و در کشور ما سهم ظرفیت تجدیدپذیر نسبت به سبد کلان انرژی زیر 0.5 درصد است و نسبت به کل انرژی برق در حد 1.5 درصد است.
2. توافق‌نامه‌های دوجانبه و چندجانبه
توافق‌نامه‌های دوجانبه و چندجانبه از دیگر راهکارهای دیپلماسی انرژی هستند که می‌توانند به تثبیت روابط بین‌المللی در این حوزه کمک کنند و باید تلاش شود سایه تحریم‌ها از سر کشور برداشته شود. به عنوان مثال، توافق‌نامه‌های گازی بین ایران و ترکیه یا توافق‌نامه‌های نفتی بین عربستان سعودی و چین نمونه‌هایی از این نوع همکاری‌ها هستند. این توافق‌نامه‌ها می‌توانند شامل مبادله فناوری، سرمایه‌گذاری مشترک و تأمین امنیت انرژی باشند.
3. توسعه زیرساخت‌های انرژی
توسعه زیرساخت‌های انرژی شامل احداث خطوط لوله، شبکه‌های برق‌رسانی و تأسیسات ذخیره‌سازی انرژی، یکی دیگر از راهکارهای مهم دیپلماسی انرژی است. برای مثال، پروژه خط لوله «ترک‌استریم» که گاز روسیه را به اروپا منتقل می‌کند، نمونه‌ای از همکاری‌های زیرساختی است که می‌تواند به تأمین امنیت انرژی در منطقه کمک کند.
اما زیرساخت‌های نفتی و برق در کشور ما به‌شدت فرسوده است و ما را در معرض نه بحران، بلکه فاجعه قرار داده است.
4. افزایش بهره‌وری انرژی و مدیریت چرخه عمر
افزایش بهره‌وری انرژی و استفاده بهینه از منابع موجود نیز از جمله راهکارهای مهم است. کشورهای صنعتی مانند آلمان با تدوین و اجرای سیاست‌های بهره‌وری انرژی، توانسته‌اند مصرف انرژی خود را به طور درخور توجهی کاهش دهند و در‌عین‌حال، تولید ناخالص داخلی خود را افزایش دهند. این اقدام نه‌تنها به کاهش هزینه‌ها کمک کرده است، بلکه به کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای نیز منجر شده است.
5. تحقیق و توسعه (R&D)
سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه (R&D) برای یافتن راهکارهای نوین در حوزه انرژی مورد غفلت بوده است. کشورهای پیشرفته مانند آمریکا و ژاپن با اختصاص بودجه‌های کلان برای تحقیق و توسعه در زمینه انرژی‌های تجدیدپذیر و تکنولوژی‌های پیشرفته، توانسته‌اند نقش مهمی در تعیین آینده انرژی جهانی ایفا کنند اما ما... .
6. همکاری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی
همکاری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی در قالب سازمان‌ها و نهادهای بین‌المللی مانند آژانس بین‌المللی انرژی (IEA) و اوپک نیز از دیگر راهکارهای مؤثر دیپلماسی انرژی هستند. این نهادها می‌توانند با ارائه تحلیل‌های جامع و توصیه‌های سیاستی، به کشورهای عضو در تدوین راهبردهای کارآمد در حوزه انرژی کمک کنند.
بنابراین به دولت چهاردهم توصیه می‌شود دیپلماسی انرژی با توجه به پیچیدگی‌ها و تحولات سریع در عرصه جهانی، نیازمند رویکردهای چندجانبه و هماهنگ در دستگاه دیپلماسی است. تنوع‌بخشی به منابع انرژی، توافق‌نامه‌های دوجانبه و چندجانبه، توسعه زیرساخت‌ها، افزایش بهره‌وری انرژی، تحقیق و توسعه و همکاری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی از جمله راهکارهای مؤثر هستند که می‌توانند به تأمین امنیت انرژی، کاهش تنش‌ها و توسعه پایدار کمک کنند. بهره‌گیری از این راهکارها نیازمند تحلیل دقیق و هماهنگی بین سیاست‌گذاران، مهندسان و متخصصان حوزه انرژی است تا بتوان به اهداف بلندمدت در این زمینه دست یافت و تنظیم‌گری سیاست‌های انرژی جز از مسیر تمرکز در دستگاه دیپلماسی خارجی میسر نیست.
