میراث ماندگار ایرانیان

دکتر مهدی مکی‌نژاد

اگر دست همراهی کند و ابزار کتابت به کمال مهیا باشد، می‌توان برگ کاغذی سفید را به اثری نفیس و گران‌بها تبدیل کرد تا سرمایه جاودان و سند هویت ملی ایرانیان شود. چنان‌که در نگارخانه‌ها و موزه‌های جهان آثاری از این دست‌ خودنمایی می‌کنند. به لطف خدا‌ و همت بلند هنرمندان این مُلک پرفراز‌و‌نشیب، از سده‌های دور تا روزگار ما، بازار خطاطی و خوشنویسی و کتابت و کتیبه‌نگاری و کتاب‌آرایی، در میان شهریاران و مردمان پر‌‌رونق و بهره‌ور و مایه فخر بوده است. هنرمندان خوشنویس، اگرچه بسیار پستی و بلندی آزموده‌اند و رنج‌ و حسرت برده‌اند و از روزگار نامهربانی دیده‌اند، اما دلدادگان عشق، حکمت و زیبایی هیچ‌گاه از عهد و پیمان خود دست نشسته‌اند تا چراغ این هنر همچنان پرفروغ بماند و روشن‌بخش تاریکی‌ها باشد. بر اهل نظر پوشیده نیست که کار هنر و هنرمند، خلق زیبایی و حرکت به سمت نور و آگاهی است. سرسرای خوشنویسی نیز همچون هنرهای دیگر هزار پرده دارد و در هر پرده‌ای کرشمه‌های پنهان. گاهی شعر حافظ جامه نستعلیق می‌پوشد و گاه آیات نورانی قرآن به خط ثلث، نسخ، محقق و ریحان‌ آراسته‌تر می‌شوند. گاهی هنرمند با رندی و تدبیر، سخنی یا واژگانی نغز و پرمعنا را از لابه‌لای دیوان‌ها و صحیفه‌ها بیرون می‌کشد و با خط خوش در انظار مردمان می‌نهد تا چراغ دانایی روشن بماند. خوشنویسی در مرکز سپهر هنرهای ایرانی قرار گرفته و شاخه‌هایش عَشَقه‌وار بر تاروپود هنر ایران تنیده است. از کارگاه‌های کتابت تا کتیبه‌نویسی، از سنگ‌نبشته تا سفالینه‌ها، از حک‌نگاری تا پارچه‌نویسی‌ و از بنرهای تبلیغاتی و پوسترهای مدرن تا دیوار نگارخانه‌های نو و تا بازار حراج تهران؛ از هنرهای تجسمی معاصر تا آثار چندرسانه‌ای، هیچ‌یک از جلوه‌گری و گشایش‌گری آثار خوشنویسی بی‌بهره نیستند. چنین هنر اصیل و کارآمدی با قلمرویی وسیع و ظرفیتی منحصربه‌فرد شایان توجه و پاسداشت و پالایش و مراقبت و تدبیر است. از انتخاب و نام‌گذاری بیست‌و‌یکم مهرماه به‌عنوان «روز ملی خوشنویسی»‌ سه سال گذشت، اما هنوز در تقویم رسمی کشور ثبت نشده و قدر و منزلتش چنانچه باید و شاید، فهم نشده و بازتاب درخوری در رسانه‌ها نداشته است. صداوسیما به گزارشی کوتاه و مختصر بسنده کرده و سازمان‌های رسمی نظیر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، فرهنگستان هنر، انجمن خوشنویسان، موزه خوشنویسی، دانشگاه‌ها و سایر مؤسسات نیز یا برنامه مدون و مناسبی ندارند یا بسیار کم‌فروغ ظاهر شده‌اند. در‌حالی‌که خوشنویسی به‌عنوان هنری چند‌هزارساله و شناسه هویت ملی ایرانیان، سزاوار برنامه‌ریزی برای بازشناسی، به‌روزرسانی و تبیین‌ از ابعاد مختلف تاریخی، ادبی، زیباشناسی، سبک‌شناسی، تجسمی، فناوری و آموزشی و دیگر ابعاد فرهنگی و هنری است.

نگاهی به پیشینه نام‌گذاری‌

در زیرنویس صفحه ۲۶ کتاب «پنجاه سال با دکتر مهدی بیانی» نوشته آقای دکتر قلیچ‌خانی، از زبان استاد غلامحسین امیرخانی در مصاحبه با وبگاه مهرنیوز آمده: «دکتر بیانی در سال ۲۹ شمسی در ۲۱ مهرماه کلاس‌هایی را در حوزه آموزش خوشنویسی پایه‌گذاری کردند که گرچه نامش انجمن نبود، اما امسال که ما در شصت‌و‌هفتمین سال تأسیس انجمن هستیم، این شکل‌گیری را مدیون دکتر بیانی می‌دانیم و برای همین تصمیم گرفتیم این روز را روز ملی خوشنویسی نام‌گذاری کنیم». مطابق نامه‌نگاری‌های رسمی انجمن خوشنویسان با شورای عالی انقلاب فرهنگی، درخواست ثبت روز ملی خوشنویسی در جلسه مورخ ۴/۱۱/۱۳۹۹ کارگروه بررسی پیشنهادهای نام‌گذاری روزها و مناسبت‌های خاص و جلسه ۷۵۳ شورای فرهنگ عمومی کشور مطرح می‌شود و روز ۲۱ مهرماه، هم‌زمان با سالروز بنیان‌گذاری انجمن خوشنویسان ایران در سال ۱۳۲۹، با عنوان «روز خوشنویسی» به تصویب می‌رسد. این طرح منتظر تصویب در شورای عالی انقلاب فرهنگی است تا در تقویم رسمی کشور درج شود که تاکنون هنوز تعیین وقت نشده است. بنا بر درخواست دولت ایران، در تاریخ شانزدهم دسامبر سال ۲۰۲۱، مطابق با بیست‌و‌ششم آذرماه سال ۱۴۰۰ شمسی، پرونده «برنامه ملی پاسداری از هنر سنتی خوشنویسی در ایران» به‌‌عنوان هفدهمین میراث فرهنگی ناملموس ایران در فهرست میراث جهانی سازمان یونسکو به ثبت رسیده است. مطابق مصوبه شورای فرهنگ عمومی کشور در شورای عالی انقلاب فرهنگی، انجمن خوشنویسان ایران در تاریخ ۲۸/۰۲/۱۴۰۰ ثبت «روز ملی خوشنویسی» را به تمام شعب این انجمن، اطلاع‌رسانی می‌کند تا هرساله این روز و هفته گرامی داشته شود. ظاهرا تاکنون هیچ‌کدام از کشورهای اسلامی اقدامی برای نام‌گذاری و ثبت این روز در سطح جهانی نکرده‌اند. اخیرا‌ ۱۰ آگوست‌ روز جهانی خوشنویسی نامیده شده است. بر اساس جست‌وجو در وبگاه‌ها مشخص شد که این نام‌گذاری در سال ۲۰۱۷ توسط یک شرکت بریتانیایی (سازنده تجهیزات و لوازم خوشنویسی و نوشت‌افزار) نام‌گذاری شده و در تقویم یونسکو هیچ روزی به نام روز خوشنویسی درج نشده است.

پیشنهاد‌ها:

نگارنده، به‌عنوان کمترینِ هنرمندان و هنرجویان خوشنویسی، امید دارد که اولا در مناسبت نام‌گذاری این روز تجدید‌نظر کنند و در‌ثانی کارگزاران فرهنگی توجه ویژه‌ای به این روز داشته باشند و با تدابیر مناسب، این روز مهم را با رویدادهای درخور و ملی برجسته کنند. کمترین کاری که به بهانه این روز و این هفته می‌توان کرد، نمایش عمومی آثار گران‌سنگ خوشنویسان قدیم و جدید و پاسداشت هنرمندان خوشنویس است. برخی از تدابیر و اقداماتی که می‌توان در راستای ارج‌نهادن به جایگاه هنر خوشنویسی و مقام هنرمندان خوشنویس در این روز و هفته به انجام رساند، به شرح زیر پیشنهاد می‌شود: در تاریخ پرافتخار ایران‌زمین، هنرمندان سرآمد و استادان خوشنویس بزرگی ظهور کرده‌اند که از‌جمله آنان می‌توان به ابن‌مقله، ابن‌بواب، یاقوت مستعصمی، بایسُنغرمیرزا، احمد نیریزی، سلطانعلی مشهدی، میرعماد، میرزاغلامرضا اصفهانی، کلهر، عمادالکتاب و‌... اشاره کرد. هر‌کدام از این هنرمندان سهمی در ارتقای هنر خوشنویسی داشته‌اند و می‌توانند بهانه‌ای برای نام‌گذاری این روز مهم باشند. خوشبختانه در رسالات و اسناد تاریخی، مستندات کافی از این هنرمندان بر جای‌ مانده که می‌تواند راه را برای تدوین پژوهش‌ها و شناسایی مکاتب و هنرمندان خوشنویسی هموار کند. به نظر می‌رسد از میان هنرمندان طراز نخست، «ابوعلی محمد بن علی بن حسین الفارس» از اهالی فارس مشهور به «ابن‌مقله بیضاوی» هنرمند و ادیب نامی قرن سوم هجری قمری بیش از دیگر هنرمندان در ساماندهی و ابداع خط نسخ نقش داشته و پیشگام نهضت خوشنویسی محسوب می‌شود. ایشان با اتکا بر هندسه، خط و خوشنویسی را تحت قاعده و انتظام درآورد و قواعد زیبایی‌شناسی خطوط را تدوین و اقلام سته را وضع کرد. به گفته ابوحیان توحیدی، «ابن‌مقله پیغمبر خط است؛ همچنان که زنبور عسل در ساختن خانه‌های مسدس خود مُلهم شده، دست او هم خط را قالب‌ریزی کرده است». در کتب تاریخی نقل شده است که ابن‌مقله مدتی در دربار خلفای عباسی در بغداد وزیر بود و به‌ واسطه حسادت‌ها و مسائل دیگر، دست راستش را قطع می‌کنند، اما با دست دیگر تکامل خط را سامان داده است. ولادتش را ۲۸ شوال سال ۲۷۲ قمری مصادف با ۱۶ فروردین و فوت و به تعبیری شهادتش را ۱۰ شوال ۳۲۸ قمری مصادف با دوم مرداد نوشته‌اند. به نظر می‌رسد اگر سالروز تولد یا سال‌مرگ چنین شخصیت ممتازی روز خوشنویسی نام‌گذاری شود، سزاوارتر است و با آنکه این خوشنویس صاحب سبک در بغداد زیسته، جهان عرب حساسیتی به این هنرمند ایرانی نداشته، لذا برای ثبت جهانی این روز در یونسکو مناسب‌تر از سایر هنرمندان به نظر می‌رسد. شایسته است نام‌گذاری «روز ملی خوشنویسی» در نخستین جلسات شورای عالی انقلاب فرهنگی به تصویب برسد تا این مناسبت در تقویم رسمی کشور ثبت و ضبط شود. به نظر می‌رسد نظام آموزش عالی و دانشگاه‌های کشور برنامه مدونی برای آموزش و توسعه هنر خوشنویسی ندارند. ظاهرا تنها کارشناسی رشته خوشنویسی در دانشگاه جامع علمی کاربردی دایر است. همچنین در واحدهای درسی برخی رشته‌های دانشگاهی هنر، نظیر کتاب‌آرایی نیز سرفصل‌هایی به این موضوع اختصاص یافته است. اما شایسته آن است که رشته خوشنویسی با گرایش‌های تخصصی، با رعایت ضوابط کمی و کیفی در پذیرش استاد و دانشجو و نیز تدوین سرفصل‌ها و منابع و درسگفتارهای مناسب، در دانشکده‌های هنر راه‌اندازی شود. پیشنهاد می‌شود برای ساماندهی، پایش، حمایت‌های علمی، حقوقی و اجتماعی از جریان‌ها و تشکل‌های موجود در هنر خوشنویسی و هنرمندان خطاط، دبیرخانه مرکزی و کارگروه تخصصی خوشنویسی در فرهنگستان هنر دایر شود تا با اتکا به خرد جمعی و تعاملات ملی و بین‌المللی، افزون بر ثبت جهانی این هنر ایرانی و روز خوشنویسی، زمینه‌های کاربست این هنر متناسب با نیازها و فناوری‌های جدید فراهم شود.