محرومیت خودساخته

مریم  لطفی: 29 اکتبر روز جهانی اینترنت است؛ بزرگ‌ترین سیستمی که تاکنون به دست انسان طراحی شده است. اینترنت که در ابتدای ورود به ایران بیت‌نت خوانده می‌شد، در سال ۱۳۶۸ توسط مرکز تحقیقات فیزیک نظری و ریاضیات وارد کشور شد و از سال ۱۳۷۳ با ارائه اینترنت دایال‌آپ، دسترسی عمومی به اینترنت امکان‌پذیر شد. اما اینترنت و فیلترینگ تا حدودی شانه به شانه هم در ایران پیش رفته‌اند. موضوع فیلترینگ در ایران در اوایل دهه 80 با ابلاغیه «سیاست‌های کلی شبکه‌های اطلاع‌رسانی رایانه‌ای» مورد توجه قرار گرفت و پس از گذشت بیش از دو دهه همچنان یکی از محدودیت‌های جدی در کشور محسوب می‌شود. خرداد‌ماه امسال، اندیشکده حکمرانی شریف با همکاری ایسپا (مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران) نتایج نظرسنجی‌های خود از حدود ۸۰ درصد جمعیت کشور درباره اینترنت، شبکه‌های مجازی و تأثیر سیاست‌های حاکمیتی بر آنها را با عنوان «اینترنت از نگاه مردم» منتشر کرد.

بر اساس این گزارش، مخالفان فیلترینگ در سال گذشته افزایش یافته‌اند. همچنین میزان استفاده از فیلترشکن در پایان سال به بیش از ۸۳ درصد کاربران اینترنت رسیده است. این گزارش یافته‌های جالبی دارد؛ از‌جمله اینکه درصد کاربرانی که فقط از پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی داخلی یا خارجی استفاده می‌کنند، در رقابت نزدیکی با یکدیگر قرار دارند. ۲۲ درصد فقط از شبکه‌های خارجی و ۲۰ درصد از شبکه‌های داخلی استفاده می‌کنند. با این‌ حال ۵۷ درصد مردم عنوان کرده‌‌اند هر دو شبکه‌های داخلی و خارجی مورد استفاده‌شان بوده است. البته ناگفته نماند که اردیبهشت امسال اعتماد با استناد به گزارش‌های غیررسمی نوشته بود: «گزارش‌های غیررسمی می‌گویند بیش از ۴۰ میلیون ایرانی کاربر اینستاگرام هستند و این شبکه، پرمخاطب‌ترین شبکه اجتماعی در ایران است. یافته‌های دیتاک نشان می‌دهد در سال ۱۴۰۱ از شش میلیون اکانت پابلیک ایرانی در اینستاگرام ۴۵۰ میلیون پست منتشر شده و کاربران ایرانی در هر ثانیه بیش از ۲۵ هزار بار پست‌های اینستاگرام را می‌بینند». در گزارش اندیشکده حکمرانی شریف با همکاری ایسپا مهم‌ترین مشکل کاربران در استفاده از اینترنت این‌گونه عنوان شده است: 43 درصد کاربران مهم‌ترین مشکل خود را کندی سرعت اینترنت اعلام کرده‌اند، 30.7 درصد به هزینه‌های زیاد و 18.3 درصد به محدودیت یا فیلترینگ اشاره کرده‌اند.

این گزارش همچنین نشان می‌دهد میزان استفاده از فیلترشکن در میان کاربران اینترنت در اسفند‌ سال گذشته نسبت به شهریور همان سال، حدود ۹ درصد افزایش یافته است. درحالی‌که استفاده از فیلترشکن‌ توسط کاربران در شهریور ۱۴۰۲، ۷۵.۴ درصد عنوان شده، این عدد در اسفند‌ به ۸۳.۶ درصد رسیده است. میان استفاده از فیلترشکن‌های رایگان و پولی، بیشترین سهم به فیلترشکن‌ها و پروکسی‌های رایگان اختصاص دارد (۶۷ درصد). گرچه بیشتر کاربران از مسئول اصلی فیلترینگ اظهار بی‌اطلاعی کرده‌اند، اما ۲۱.۳ درصد پاسخ‌دهندگان، شورای عالی امنیت ملی را مسئول اصلی فیلترینگ دانسته‌اند.

طرح‌های محدودکننده

در ایران در حالی به استقبال روز جهانی اینترنت می‌رویم که در چند سال اخیر طرح‌ها، لوایح و پیشنهادات در زمینه محدودیت در فضای مجازی بی‌سابقه بوده است. از طرح صیانت و به تبع آن فیلترینگ گسترده در سال‌های اخیر گرفته تا لوایحی دیگر از‌جمله «لایحه حفاظت از داده‌های شخصی» که در کمیسیون حقوقی دولت تصویب شده است یا «طرح پیگیری حقوقی اخبار کذب در فضای مجازی».

همچنین مصوبه‌ای که اواخر سال پیش دبیر شورای‌ عالی و رئیس مرکز ملی فضای مجازی درباره امکان دسترسی به سکو‌های خارجی با سازوکار‌های حکمرانی‌پذیر، ساماندهی پیام‌رسان‌های اجتماعی و ایجاد سامانه ملی و جامع داده ابلاغ کرد؛ مصوبه‌ای که اگرچه ابتدا سر‌و‌صدای زیادی به پا کرد اما بعد معلوم شد در ادامه همان کارهای قبلی است. دری است که روی همان پاشنه گذشته می‌چرخد و حرف تازه‌ای برای گفتن ندارد.

19 آذرماه سال گذشته هم چند محصول بومی جدید در پلیس فتا رونمایی شد که یکی از آنها سامانه «فارز» بود. سامانه‌ای که گفته شد می‌تواند بیش از 60 درصد از بدافزارها را در فضای مجازی شناسایی و از هک‌شدن گوشی‌های موبایل توسط این اپلیکیشن‌ها جلوگیری کند. این موضوع واکنش‌های زیادی از سوی فعالان و متخصصان حوزه فناوری اطلاعات به همراه داشت و یادآور طرح ماده ۷۵ برنامه هفتم توسعه بود. طرحی که به گفته متخصصان بی‌شباهت به نتایج نصب این نیست. البته همان موقع هم تعدادی از نمایندگان مجلس از این طرح به‌عنوان سرک‌کشیدن به حریم شخصی مردم و رصد همه جزئیات زندگی خصوصی آنها یاد کردند. طرحی که ‌هدف از آن سنجش میزان اخلاق مردم اعلام شده بود.

وعده دولت پزشکیان

حامد بیدی، کنشگر حوزه فناوری اطلاعات، به «شرق» می‌گوید که با شروع دولت جدید کارزار تازه‌ای برای درخواست رفع فیلترینگ فوری از طرف جمعی از کنشگران فناوری، جامعه‌شناسان و فعالان رسانه‌ای راه‌اندازی شده است که ظرف مدت کوتاهی ده‌ها هزار نفر آن را امضا کردند. او می‌گوید: «حالا در پی تجمع حامیان فیلترینگ موج تازه‌ای از این کارزار شکل گرفته و از ۵۷ هزار امضا نیز گذشته است. ما گزارش این کارزار را برای وزارت ارتباطات، ریاست‌جمهوری و وزیر کشور ارسال کرده‌ایم». یکی از شعارهای دولت مسعود پزشکیان، رسیدگی به وضعیت اینترنت و وعده رفع فیلترینگ بود. گرچه هنوز این شعار محقق نشده اما رئیس‌جمهور در حاشیه تقدیم بودجه ۱۴۰۴ به مجلس شورای اسلامی با اشاره به وعده‌های انتخاباتی از‌جمله رفع فیلترینگ گفت: «ما حرف‌هایی که زدیم تا آخر پای آن هستیم و به وعده‌های خود پایبندیم. قطعا در تلاش هستیم تا حرف‌هایی که زده‌ایم در عمل پیاده کنیم. درخصوص رفع فیلترینگ نیز وزیر ارتباطات، اطلاعات را جمع‌آوری کرده است و این هفته در نشست سران گزارش دادند. قرار شد هم مجلس و هم قوه قضائیه و وزارت ارتباطات بنشینند جمع‌بندی داشته باشند و مراحل طی شود».

او تأکید کرد که بحث کاملا کارشناسی است و روندی که اکنون طی شده به نفع مملکت نیست و باید برگردد؛ «نحوه اینکه چگونه برگردانده شود در حال تفاهم هستیم که با هم با یک زبان و نگاه مشترک پیش برویم که اختلاف و سوءتفاهم پیش نیاید». ستار هاشمی، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات نیز به‌تازگی گفته است: «روند فیلترینگ به مصلحت نیست و چالش‌های جدیدی برای کشور ایجاد کرده است. ما این موضوع را با جدیت دنبال می‌کنیم. کیفیت شبکه و دسترسی‌ها در کسب‌وکارهای دیجیتال برای‌ ما‌ اهمیت دارد. اعتراض‌های زیادی در این زمینه وجود دارد و ما برای حل این مشکلات به‌جد عمل می‌کنیم. استفاده از ظرفیت بخش خصوصی در برنامه‌های‌مان هست و بر آن تأکید داریم. در تکالیف برنامه هفتم هم بر این مسئله تأکید شده است و هیچ راهی جز این نداریم». او گفته است: ما این موضوع (رفع فیلترینگ) را با جدیت دنبال می‌کنیم؛ چراکه از طرفی وعده رئیس‌جمهور و دولت بوده است و از طرفی موضع رسمی دولت به حساب می‌آید.

فرصت‌سوزی نکنیم

چندی پیش کمیسیون اقتصادی مجلس اعلام کرده بود ۶۴ درصد از مردم از فیلترشکن استفاده می‌کنند؛ اما بر اساس گزارشی که شهریور‌ 1402 از سوی یکتانت منتشر شد، 

۸۰ درصد کاربران در گروه‌های سنی مختلف برای ورود به شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها از VPN استفاده می‌کنند. این یعنی خریدوفروش VPN در سال ۱۴۰۱ به یک بازار ۲۵ تا ۳۰ هزار میلیارد‌ تومانی تبدیل شده است. تمام این آمار نشان از تمایل بالای مردم به استفاده از بسترهای فیلترشده دارد. 

در این گزارش ذکر شده بود که میزان استفاده از VPN در بین کاربران ۱۵ تا ۱۷ سال، ۹۷ درصد است؛ «همچنین میزان استفاده کاربران با تحصیلات ابتدایی از فیلترشکن ۶۳ درصد است؛ یعنی از هر سه کاربر ایرانی با تحصیلات ابتدایی، دو نفر از VPN استفاده می‌کنند. این نشان می‌دهد استفاده از این ابزارها دیگر مخصوص قشر تحصیل‌کرده نیست. چنین آماری می‌تواند بیانگر یکی دیگر از آسیب‌های فیلترینگ به وضعیت فرهنگی و اجتماعی جامعه باشد». مرضیه ادهم، کنشگر اینترنت و پژوهشگر فضای مجازی، معتقد است مخالفان دسترسی به اینترنت، نگاهی کودک‌انگارانه به مردم دارند. او در‌این‌باره به «شرق» می‌گوید: «پیشنهاد سیم‌کارت انارستان یا محدودکردن پهنای باند و بستن یک پلتفرم خاص همگی شاهدی از این نگاه است و حتی بهانه‌کردن کودکان برای توجیه قوانین سلبی نیز از همین نگاه قیم‌مآبانه نشئت می‌گیرد. سرعت بالای تغییرات فناوری فرصت کمی را برای حکمرانان باقی می‌گذارد. رشد و توسعه، با تعامل جامعه قوی و دولت توانا ساخته می‌شود، نه اینکه یک لجاجت کودکانه باعث بحران و فرصت‌سوزی شود».