زمزمه‌های افزایش برد موشک‌های ایران
برداشته‌شدن محدودیت خودخواسته
برخلاف درخواست یک جریان رادیکال در ایران مبنی بر تغییر «دکترین هسته‌ای» ایران و حرکت به سمت بمب هسته‌ای به عنوان یک عامل بازدارنده، شواهد نشان می‌دهد که دکترین هسته‌ای ایران تغییر نخواهد کرد، اما در عین حال دکترین نظامی ایران در حوزه موشک‌ها به احتمال بسیار زیاد دچار تغییراتی می‌شود. تغییری که در برد موشک‌های ایرانی حاصل می‌شود و از موشک‌های بین قاره‌ای به فراقاره‌ای دسترسی پیدا کند.
برخلاف درخواست یک جریان رادیکال در ایران مبنی بر تغییر «دکترین هسته‌ای» ایران و حرکت به سمت بمب هسته‌ای به عنوان یک عامل بازدارنده، شواهد نشان می‌دهد که دکترین هسته‌ای ایران تغییر نخواهد کرد، اما در عین حال دکترین نظامی ایران در حوزه موشک‌ها به احتمال بسیار زیاد دچار تغییراتی می‌شود. تغییری که در برد موشک‌های ایرانی حاصل می‌شود و از موشک‌های بین قاره‌ای به فراقاره‌ای دسترسی پیدا کند. مخاطب این افزایش برد موشکی ایران دیگر کشورهای منطقه و حتی اسرائیل نیست. از سوی دیگر مخاطب این افزایش برد، آمریکا در غرب یا چین در شرق نخواهد بود. بلکه مشخصا اتحادیه اروپا را زیر برد موشکی ایران قرار خواهد داد. کدام شواهد به ما می‌گوید این تغییر به زودی اتفاق خواهد افتاد؟ در همین رابطه کمال خرازی هم از احتمال افزایش برد موشکی سخن گفته است. او افزوده: در مورد مسئله برد موشک‌ها تا به حال حساسیت غربی‌ها، به خصوص اروپایی‌ها را لحاظ می‌کردیم، ولی وقتی آنها حساسیت‌های ما را به خصوص در موضوع تمامیت ارضی جمهوری اسلامی ایران لحاظ نمی‌کنند، دلیلی ندارد که ما هم حساسیت‌های آنان را در نظر بگیریم. لذا احتمال اینکه برد موشک‌های ایران افزایش یابد، وجود دارد.
تغییر دکترین هسته‌ای ایران
مدت‌هاست جریانی در داخل تلاش می‌کند با فشار به سیستم، فتوای رهبری درباره «حرمت ساخت سلاح کشتارجمعی» کنار گذاشته شود و ایران را به سمت ساخت بمب هسته‌ای سوق دهد. از نگاه آنها ایران امروز تحت فشار است و برای رهایی از این فشار می‌توان با ساخت سلاح هسته‌ای از فشار خارج شد. این جریان تاکنون موفق نشده و مهم‌ترین مانع آنها فتوای رهبر انقلاب است. سخنرانی اخیر رهبری و اظهارات مقامات دولتی نشان می‌دهد علاوه بر تأکید بر تداوم دکترین هسته‌ای ایران در حوزه استفاده صلح‌آمیز از برنامه هسته‌ای، سیاست تدافعی ایران در حوزه «برد موشک‌های بالستیک» تغییر خواهد کرد. سیاستی که دست‌کم از سال 96 به این سو به طور مشخص بر برد دو هزار کیلومتر تثبیت شده بود. سخنگوی وزارت امور خارجه در آخرین نشست خبری خود در روز ششم آبان 1403 با تأکید بر تداوم سیاست ایران در حوزه برنامه هسته‌ای به فتوای رهبری اشاره کرده و گفته بود: «موضع ما درمورد کشتارجمعی روشن است. ما هم طبق فتوای عالی‌ترین مقام مذهبی و سیاسی کشورمان و براساس ارزیابی‌های منطقی، به‌هیچ‌عنوان قائل به نظامی‌شدن برنامه هسته‌ای ایران نیستیم و کماکان بر همین اصل تأکید داریم». بنابراین می‌توان گفت سیاست ایران در این حوزه تغییری نخواهد داشت. اما چرا سیاست دفاعی ایران در برد موشک‌های بالستیک با تغییر همراه خواهد بود؟
محدودیت خودخواسته
اولین‌بار در 9 آبان 1396 و در دوران برجام بود که سردار عزیز جعفری، فرمانده وقت سپاه، به محدودکردن خودخواسته ایران در زمینه برد موشکی اشاره کرد و گفت: «برد موشک‌های‌مان دو هزار کیلومتر است که البته قابل افزایش است، اما این توان و برد موشکی را برای جمهوری اسلامی کافی می‌دانیم، چون اکثر منافع و نیروهای آمریکایی در شعاع همین برد موشکی قرار دارند». از همان زمان مسئله «برد موشک‌های ایران» که بر عدد دو هزار کیلومتر متوقف شده بود، به عنوان یکی از مهم‌ترین موضوعات سیاست دفاعی مورد توجه قرار گرفته بود. آذرماه یک سال بعد، سردار حاجی‌زاده به عنوان فرمانده هوافضا اعلام کرد محدودیت دو هزار کیلومتری وحی منزل نیست و قابل تغییر است: «ما توانمندی ساخت موشک با بردهای بلندتر را داریم. عدد دو هزار کیلومتر وحی منزل نیست اما آنچه تا به امروز درخصوص آن تصمیم‌گیری شده براساس نیاز ماست». در زمان جنگ ایران و عراق، برد توپخانه ایران تنها ۳۵ کیلومتر بود. در حالی که ارتش عراق موشک‌های بالستیک اسکاد-بی با برد ۳۰۰ کیلومتر در اختیار داشت و شهرهای مختلفی در عمق خاک ایران را هدف قرار داده و موازنه جدیدی را در سال آخر جنگ برقرار کرد. این وضعیت بعدها به‌طور غیرقابل انکاری تغییر کرد. ۱۰ مهر ۱۴۰۳ وب‌سایت BBC پس از حمله وعده صادق 2 به اسرائیل، گزارش مفصلی را درباره برنامه موشکی ایران منتشر کرد و طی آن اشاره کرد که برد موشک‌های ایران در حال حاضر قادر نیست به اروپا برسد. در این گزارش آمده بود: «حداکثر برد مؤثر موشک‌هایی که ایران در حال حاضر دارد، بین دو هزار تا دوهزارو ۵۰۰ کیلومتر است و قادر نیست کشورهای اروپایی را هدف قرار دهد». بی‌بی‌سی فارسی در این گزارش محدودیت اعمال‌شده بر برد موشکی ایران را به خواست رهبر انقلاب مرتبط دانست و نوشت: «نیروهای مسلح ایران می‌گویند توصیه «رهبر انقلاب» که خواسته بود برد موشک‌های ایرانی فعلا بیشتر از دو هزار کیلومتر نباشد، مانع ساخت موشک‌های دوربردتر شده است. «رهبر انقلاب» گفته بود این تصمیم «علتی» دارد، اما به علتش اشاره‌ای نکرد». اشاره BBC به ویدئویی است که در 25 خرداد 1400 در وب‌سایت رهبری منتشر شد. این ویدئو بخشی از یک مستند چند قسمتی بود به نام «غیررسمی». آن‌طورکه مشخص است این ویدئو به دیدار رهبر انقلاب با مسئولان کشوری در اواخر سال 1397 بازمی‌گردد. رهبر انقلاب در بخشی از مستند به وضعیت دوران جنگ و امروز می‌پردازند و در همان‌جا به ایجاد محدودیت برای تولید موشک با برد بیش از دو هزار کیلومتر این‌طور اشاره می‌کنند: «از نظر تولید مهمات ما دو جور گلوله توپ تولید می‌کردیم، حالا الان موشک بالستیک ما از راه دور که آن هم دو هزار کیلومتر است و آن دو هزار کیلومتر را هم من گفتم وگرنه آنها می‌خواستند تا چهار، پنج هزار کیلومتر برد داشته باشد که نگذاشتم و مانع شدم و گفتم فعلا بیشتر از دو هزار کیلومتر نباید درست کنید». رهبر انقلاب در پاسخ به فردی از جمع که می‌پرسد «چرا مانع شدید» می‌گوید «علتی دارد».
افزایش برد موشکی
گزارش 10 مهرماه وب‌سایت بی‌بی‌سی با این جملات پایان‌بندی می‌شود که نشان می‌دهد منتظر تغییر در سیاست دفاعی ایران هستند. جایی که بی‌بی‌سی می‌پرسد: «آیا ایران ناگزیر خواهد شد برای آنچه تاکنون «دفاع مؤثر و بازدارندگی» درباره برنامه موشکی‌اش خوانده، برد موشک‌هایش را بیشتر کند؟».
با این مقدمه باید نگاهی کنیم به لابه‌لای سطوری که در سخنرانی اخیر رهبری در 6 آبان 1403 انجام شد.
در بخشی از این سخنرانی مشخصا به حساسیت‌ها در زمینه «برد موشکی» اشاره شده و آمده بود: «بعضی‌ها در تحلیل‌های گوناگون، در فهم عجیب از مسئله تصور می‌کنند اگر بخواهیم کشور در امنیت باشد، بایستی سراغ ابزارهای حساس‌کننده قدرت‌ها نرویم؛ مثلا «چه لزومی دارد ما موشک با فلان‌بُرد را داشته باشیم که حسّاس بشوند!»، خیال می‌کنند این‌جوری، این شکلی می‌توانند امنیت کشور را تأمین کنند؛ یعنی در واقع این‌جور فکر می‌کنند که اگر می‌خواهید کشور امن باشد، ضعیف باشید، ابزارهای قدرت را برای خودتان فراهم نکنید؛ بعضی این‌جور قضاوت می‌کنند؛ این غلط است». (بخشی از بیانات رهبر انقلاب در دیدار خانواده‌های شهدای امنیت. 6/۸/۱۴۰۳)
درحالی‌که بسیاری تلاش می‌کنند دکترین هسته‌ای ایران مبنی بر فتوای رهبری بر حرمت تولید سلاح هسته‌ای را تغییر داده یا اساسا فتوای رهبری در این امر را یک مقوله شرعی و نه مقوله‌ای سیاسی و دیپلماتیک ارزیابی کنند، ایران نشان داده که برای این فتوا ارزش و اهمیت بسیاری قائل است. این اهمیت آن‌قدر هست که از جانب رهبری به طور مشخص تغییری در این فتوا حاصل نشود، دکترین هسته‌ای ایران حتی برای مقابله با فشارهای غرب هم قابل تغییر نیست. در عین حال از نشانه‌های سخنرانی اخیر می‌توان این‌طور فهمید که ممکن است محدودیتی که برای برد موشک‌های ایران در سال‌های اخیر در نظر گرفته شده بود، تغییر کند. به این ترتیب احتمالا این پاسخی خواهد بود به همکاری آمریکا و غرب با اسرائیل در حمایت از حمله آنها به ایران و فشارهای اتحادیه اروپا به ایران درخصوص تحریم‌هایی که بر هواپیمایی ایران اعمال کردند.
تغییر در دکترین موشکی
در همین ارتباط، نظر رحمان قهرمان‌پور دکترای روابط بین‌الملل را درباره احتمال تغییر دکترین موشکی ایران جویا شدیم. به اعتقاد او «اگرچه این احتمال دور از ذهن نیست» اما «افزایش برد موشک‌ها» نمی‌تواند «تغییر در دکترین موشکی ایران به حساب بیاید». قهرمان‌پور در‌این‌باره توضیح می‌دهد: «سال‌هاست استراتژی دفاعی ایران بر دفاع موشکی استوار شده و تغییر در دکترین دفاعی ایران به این معناست که فرضا به جای استراتژی دفاع موشکی به سراغ دفاع دریایی یا تغییر در آزمایش موشک‌های بالستیک بین‌قاره‌ای را شاهد باشیم». به گفته این کارشناس روابط بین‌الملل، «زمانی این تغییر را شاهد خواهیم بود که ایران آزمایش موشک‌هایی با برد چهارهزارو 500 تا پنج هزار متر بالاتر را آغاز کند؛ درست نظیر اتفاقی که اخیرا چین در آزمایش یک موشک فراقاره‌ای انجام داد». قهرمان‌پور می‌گوید: «برداشت من این است که فعلا جمهوری اسلامی قصد تغییر دکترین دفاعی خودش را ندارد. به این معنا که دکترین نظامی ایران از تدافعی به تهاجمی تغییر نخواهد کرد؛ چون ایران از ابتدا اعلام کرده موشک‌هایی که می‌سازد حالت تدافعی دارند. اما ممکن است در بحث نوع موشک‌ها، پهپادها یا برد موشک‌ها، تغییراتی صورت بگیرد. در‌صورتی‌که ما از موشک‌های میان‌برد به سمت موشک‌هایی با برد بلند برویم، احتمالا می‌تواند تغییرات مهم‌تری را در پی داشته باشد». قهرمان‌پور در پاسخ به این پرسش که به‌طور طبیعی مخاطب افزایش برد موشکی ایران اتحادیه اروپا خواهد بود؟ با تأکید بر اینکه «در حال حاضر هم سامانه‌های دفاعی که در ترکیه، لهستان و سامانه دفاع 360 درجه وجود دارد با توجه به احتمال تهدید موشکی ایران علیه اتحادیه اروپا تنظیم شده»، می‌گوید: با‌این‌حال اولین پیام افزایش برد موشکی ایران به اتحادیه اروپا خواهد بود و من گمان می‌کنم اختلاف‌های فعلی ما با اروپا که بعد از جنگ اوکراین شدت گرفت، شدیدتر هم خواهد شد. در نتیجه افزایش برد موشک‌های بالستیک ایران حتما به افزایش بی‌اعتمادی میان ایران و اروپا منجر خواهد شد. معنای سیاسی این حرف، آن است که اروپا در حوزه دفاعی بیشتر از گذشته به آمریکا نزدیک‌تر خواهد شد». دکتر قهرمان‌پور همچنین معتقد است افزایش برد موشکی ایران نمی‌تواند ابزاری برای «چانه‌زنی» در مذاکره با اتحادیه اروپا قلمداد شود. او می‌گوید: «اگر به آن مرحله برسیم که اروپا احساس کند امکان مصالحه وجود ندارد، اساسا هر‌چقدر برد موشک‌ها افزایش پیدا کند، باعث نخواهد شد که آن طرف پای میز مذاکره آمده یا امتیازی به ایران بدهد».
