مسجد جامع هندوالان شگفتی دیار قهستان تاریخی
در دوران میان‌سنگی (حدود 16 هزار سال پیش) یکی از نخستین صحنه‌های نقاشی بشر بر روی «سنگ‌نگاره لاخ‌‌مزار» بیرجند نقش بسته است. در عصر اساطیر، جنگ مهم و سرنوشت‌ساز 12 رخ بین ایرانیان و تورانیان در بیابان گناباد روی داده و با شکست تورانیان، ایران از شر آنها رهایی یافته است.
رجبعلی لباف‌خانیکی: در دوران میان‌سنگی (حدود 16 هزار سال پیش) یکی از نخستین صحنه‌های نقاشی بشر بر روی «سنگ‌نگاره لاخ‌‌مزار» بیرجند نقش بسته است. در عصر اساطیر، جنگ مهم و سرنوشت‌ساز 12 رخ بین ایرانیان و تورانیان در بیابان گناباد روی داده و با شکست تورانیان، ایران از شر آنها رهایی یافته است. حدود دوهزارو ۵۰۰ سال پیش، نخستین قنات در قصبه حفر شده و «تمدن قناتی» در گناباد آغاز شده است. در سال ۲۴ ه.ق مسلمانان از طریق طبس به خراسان وارد شدند و آن شهر را «دروازه اسلام» نامیدند. در اواسط قرن چهارم ه.ق، مسجد یک‌ایوانی عظیم قاین مانند مسجد نیریز فارس ساخته شده و با ساخت آن مسجد، معماری کهن ایران احیا شده است. از اواسط قرن پنجم تا اواسط قرن هفتم ه.ق، «اسماعیلیه» بر فراز کوه‌های قهستان لرزه بر اندام حاکمان غیر‌ایرانی و اشراف می‌انداختند و منجمان، ریاضی‌دانان و اندیشمندان بیرجندی، گنابادی، قاینی و فردوسی صدها سال در آن عرصه‌ها پیشرو بودند و مشعل علم و آگاهی را بر‌افروخته نگه می‌داشتند و همواره شگفتی و حماسه می‌آفریدند. یکی دیگر از شگفتی‌های آن دیار، در قامت بنایی معروف به «مسجد هندوالان» تجلی یافت. این سازه منحصربهفرد در روستای هندوالان واقع در ۳۸کیلومتری درمیان و ۸۱کیلومتری شمال بیرجند ساخته شده است. اگر‌چه به این بنا مسجد اطلاق می‌شود، اما چیدمان فضاهای تشکیل‌دهنده آن به دیگر مساجد ایرانی شباهتی ندارد و مشخص نیست که از چه شیوه معماری تبعیت کرده است. مسجد هندوالان در حال حاضر دارای نقشه‌ای مستطیل و مسقف متشکل از یک ایوان بلند ورودی در جبهه شمال شرقی، یک شبستان ستون‌دار و سه اتاق مربع در جبهه جنوب غربی است که اتاق مرکزی بزرگ‌تر از اتاق‌های طرفین و به منزله گنبدخانه با ساختار متفاوت و تزیینات منحصربهفرد است. در دهه ۱۹۷۰م، «برنارد اوکین» شرح مفصلی از این بنا تدوین کرده است. او گنبدخانه مسجد هندوالان را قدیمی‌ترین بخش مسجد دانسته و آن را با گنبدخانه‌های عصر سلجوقی و گنبدخانه سنگ‌بست مقایسه کرده است. از توضیحات اوکین می‌توان استنباط کرد که برای او هم ماهیت و کارکرد این مسجد چندان روشن نبوده و او ضمن اینکه در میان مساجد متعدد جهان اسلام بدیلی برای آن نیافته، در مورد هویت و کارکرد آن تلویحا دو فرضیه را مطرح کرده است؛ نخست اینکه این مسجد در ابتدا یک گنبدخانه تک‌افتاده مانند مسجد گنبد سنگان خواف بوده و فرض دوم اینکه گنبدخانه در ابتدا یک آرامگاه بوده مانند مقبره ارسلان جاذب که بعدها با اضافه‌کردن شبستان ستون‌دار در جلو و دو اتاق مربع‌شکل در طرفین، به مسجد تبدیل شده است. او نشانه‌های اضافه‌کردن فضاهای الحاقی به گنبدخانه را تفاوت در ابعاد آجرها و ضخامت بخشی از دیوارها و عدم تقارن در نقشه بنا دانسته است. اما با وجود آن توضیحات و انتساب آن به دوران تیموری، نقشه مسجد تا حدودی جبهه سمت قبله مسجد جامع اصفهان را به ذهن تداعی می‌کند. در عصر سلجوقیان ایوان قبله آن مسجد با یک چهارطاقی (گنبد خواجه نظام‌الملک) در دل یک سازه معماری صدر اسلام (مسجد شبستانی دوران دیلمی) ساخته شد. مسجد هندوالان هم با هر انگیزه و کارکردی که ساخته شده، پدیده معماری شگفت‌انگیز و منحصربه‌فردی مشابه آن در قهستان است که ایوان ورودی و گنبدخانه در یک محور و محصور در ستون‌های شبستان است. مسجد هندوالان به استناد تابلوی معرف آن به سال ۸۵۰ ه.ق ساخته شده و بنا بر کتیبه‌ای که اخیرا بر بالای ورودی آن نصب شده، به دست سیف‌الدوله پسر شاه‌منصور احداث شده و در سال ۱۴۰۸ ه.ق توسط افراد خیر تعمیراتی در آن صورت گرفته است. فضاهای معماری این مسجد به لحاظ ساختار و تزیینات داخلی آن با ابنیه تیموری قابل مقایسه است. زیر پوشش ایوان ورودی، با ایجاد گوشواره‌ها و طاق‌نماها، جنبه تزیینی به خود گرفته است. در شبستان پوشش عرق‌چین هر یک از چشمه‌طاق‌ها با گوشواره‌های تزیینی بر فراز ستون‌های آجری استقرار یافته و پاکار هر یک از گنبدها با یک ردیف آجر به طریق زیگزاگ آراسته شده است. گنبدخانه از آرایه‌های بیشتری برخوردار است؛ دیوارها با تعبیه درگاهی‌ها و طاق‌نماها از یکنواختی درآمده و رویه دیوارها با گچ سفید شده است. دیوارها و محراب ساده و بی‌پیرایه گنبدخانه را در سال‌های اخیر با رنگ‌های آبی، سبز، قرمز، زرد و صورتی ناشیانه نقاشی کرده‌اند! بر فراز شانه قاعده‌های گنبدخانه، گوشواره‌ها و درگاهی‌ها در کنار هم ایجاد شده‌اند تا بستر هشت‌ضلعی و در نهایت دایره را جهت استقرار گنبد فراهم کنند و این امر را کاربندی‌های در‌هم‌بافته‌ای که ردیف‌های لوزی‌شکل را ایجاد کرده‌اند، تسهیل کرده است. این بنا در تاریخ یازدهم مرداد ۱۳۷۶ به شماره ۱۸۹۳ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.