بازار مهجور هنر ایرانی

فرشته خالقی: در حالی که ایران با داشتن 14 شهر جهانی صنایع‌دستی یکی از ثروتمندترین کشورهای جهان در این زمینه محسوب می‌شود و محصولاتی نظیر فرش، فیروزه، سنگ‌های قیمتی، گلیم، زیلو، خاتم، پارچه قلمکار، سفال، سرامیک، شیشه و صنایع‌دستی مسی، نقره‌ای، چوبی و سنگی به عنوان مهم‌ترین اقلام صنایع‌دستی صادراتی ایران هستند اما سهم ایران از بازار جهانی صنایع‌دستی تنها پنج‌هزارم درصد یعنی حدود 350 میلیون دلار است.

سهم ناچیز ایران از بازار صنایع‌دستی

اقتصاد علم معیشت زندگی به شمار می‌رود و برای بهبود معیشت زندگی مردم باید از همه ظرفیت‌ها و توانمندی‌های مردم در جهت ارتقای اقتصاد و رفاه زندگی شهروندان استفاده کرد. در کشورهای رانتیر نفتی توجه چندانی به راهکارهای غیرنفتی نمی‌شود. تنگناهای فروش نفت و تحریم‌های اقتصادی باعث شده این راهکارهای غیرنفتی نیز مدنظر واقع شوند. یکی از منابع درآمدی برخی کشورها، تولید و صادرات محصولات صنایع‌دستی است. ایران در حوزه صنایع‌دستی، بعد از هند و چین، سرآمد جهان است اما رتبه ما در صادرات صنایع‌دستی ۳۱ است که تناسبی با ظرفیت‌ها ندارد. به استثنای هنر صنعت دیرپای فرش که حدود ۲.۵ میلیون نفر از هنر صنعت فرش ارتزاق می‌کنند، از ۴۰۰ رشته صنایع‌دستی شناخته‌شده در دنیا، ۳۰۰ رشته آن در ایران ثبت شده و بعد از هند و چین، ایران در حوزه صنایع‌دستی سرآمد است؛ اما در حوزه صادرات صنایع‌دستی رتبه ایران ۳۱ بوده که تفاوت معنی‌داری با ظرفیت‌های کشور دارد و سهم ایران از بازار جهانی صنایع‌دستی تنها پنج‌هزارم درصد یعنی حدود 350 میلیون دلار است.

صنایع‌دستی سنتی یکی از بخش‌های برجسته و غنی فرهنگ و هنر در هر جامعه به‌شمار می‌رود که در کنار ویژگی‌های هنری، دارای جنبه‌های اقتصادی مهمی است. این صنایع با تأکید بر مهارت‌های دستی و استفاده از مواد طبیعی، در بسیاری از کشورها ازجمله ایران به‌عنوان میراث فرهنگی و اقتصادی شناخته می‌شوند. مبلغ فروش صنایع‌دستی در سطح جهانی در چند سال اخیر تحت تأثیر چندین عامل مختلف، از جمله تغییرات اقتصادی، تغییرات تقاضا و رشد پلتفرم‌های آنلاین قرار گرفته است. سهم این صنعت از 500 میلیارد دلار در سال 2018 به 787 میلیارد دلار در سال 2023 رسیده و آخرین آمارهای سال 2024 حکایت از حجم 800 میلیارد دلاری آن دارد و پیش‌بینی می‌شود حجم بازار تا سال 2030 بیش از هزار میلیارد دلار شود. این صنعت شامل محصولات مختلف از جمله محصولات دست‌ساز چوبی، سرامیک، پارچه، جواهرات، صنایع‌دستی چینی و هندی و... بوده اما در حالی که ایران با داشتن 14 شهر جهانی صنایع‌دستی یکی از ثروتمندترین کشورهای جهان در این زمینه محسوب می‌شود و محصولاتی نظیر فرش، فیروزه، سنگ‌های قیمتی، گلیم، زیلو، خاتم، پارچه قلمکار، سفال، سرامیک، شیشه و صنایع‌دستی مسی، نقره‌ای، چوبی و سنگی به عنوان مهم‌ترین اقلام صنایع دستی صادراتی ایران هستند اما سهم ایران از بازار جهانی صنایع‌دستی تنها پنج‌هزارم درصد یعنی حدود 350 میلیون دلار است.

علت این عقب‌ماندگی همچون سایر عقب‌ماندگی‌های اقتصادی ریشه در نابسامانی اقتصاد و فقدان چشم‌انداز بهره‌گیری مناسب از امکانات کشور دارد. بازار جهانی صنایع‌دستی در سال‌های اخیر شاهد رشد قابل توجهی بوده که با توجه به روندهای فعلی و افزایش خرید آنلاین و تغییر در ترجیحات مصرف‌کنندگان، پیش‌بینی می‌شود که بازار صنایع‌دستی همچنان در سال‌های آینده به رشد خود ادامه دهد. بسیاری از مواد معدنی ایران که به چین صادر می‌شوند، می‌توانند با یک برنامه‌ریزی عقلانی در خود ایران مجددا به کار گرفته شده و محصولات زینتی صادراتی شوند که ارزبری آنان بسیار بیش از خام‌فروشی آن مواد است.

نقش صنایع‌دستی سنتی در اقتصاد ملی و محلی

صنایع‌دستی سنتی علاوه بر جنبه‌های هنری، یکی از ارکان اصلی در اقتصاد بسیاری از کشورها محسوب می‌شود. در کشورهای در حال توسعه، صنایع‌دستی می‌توانند نقش مهمی در ایجاد شغل، افزایش درآمدهای ملی و کاهش فقر ایفا کنند. در ایران با توجه به درصد زنان در جمعیت کشور و به‌ویژه عدم اشتغال بسیاری از آنان می‌توان با یک آموزش ساده ابتدایی بسیاری از کارهای دستی نظیر ترمه‌دوزی و قلم‌زنی را رواج داد تا علاوه بر ایجاد ارزش‌افزوده اقتصاد کشور معیشت خانوارها را نیز بهبود بخشید، امری که در هندوستان، چین، مکزیک و برزیل رایج است. بازار جهانی صنایع‌دستی صرفا مجموعه‌ای از مصنوعات نیست بلکه نمایانگر مجموعه‌ای غنی از فرهنگ‌ها، سنت‌ها و نبوغ انسانی است که در طول سال‌ها از نسلی به نسل‌های دیگر منتقل شده است، این بازار فرهنگ، تنوع و ظرافت هنری صنعتگران را از هر گوشه‌ای از جهان به نمایش می‌گذارد.

تأثیر صنایع‌دستی سنتی بر اقتصاد محلی و ملی

 اشتغال‌زایی: صنایع‌دستی سنتی از طریق ایجاد کارگاه‌های کوچک و متوسط می‌توانند به‌طور مستقیم و غیرمستقیم برای افراد شغل ایجاد کنند. در بسیاری از مناطق روستایی، تولید صنایع دستی می‌تواند تنها منبع درآمد برای خانواده‌ها باشد.

 کاهش فقر: تولید و فروش صنایع‌دستی سنتی می‌تواند به‌ویژه در مناطق کم‌برخوردار و روستایی، به عنوان یک راهکار برای مقابله با فقر عمل کند. صنایع‌دستی سنتی باعث می‌شود افراد در این مناطق درآمد ثابتی به‌دست بیاورند و به توسعه پایدار جوامع محلی کمک کند.

 اقتصاد خُرد: صنایع‌دستی به‌عنوان یک بخش از اقتصاد خرد، نقشی کلیدی در تأمین درآمد و خودکفایی خانوارها ایفا می‌کند. هنرمندان و صنعتگران می‌توانند از طریق فروش محصولات خود به بازارهای داخلی و خارجی، درآمد خوبی داشته باشند.

صادرات صنایع‌دستی و ارزآوری

صادرات صنایع‌دستی سنتی به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه می‌تواند یکی از منابع اصلی درآمد ارزی باشد. این محصولات با توجه به طراحی‌های منحصربه‌فرد، مواد اولیه خاص و تاریخچه فرهنگی‌ای که دارند، در بازارهای جهانی ارزش بالایی پیدا می‌کنند.

نقش صادرات صنایع‌دستی در اقتصاد

 افزایش صادرات: صنایع‌دستی می‌توانند به‌عنوان کالاهای صادراتی از کشورهای در حال توسعه به بازارهای جهانی ارسال شوند. به‌عنوان مثال، در ایران، فرش‌های دستباف، ظروف مسی و صنایع‌دستی چرم از جمله کالاهای صادراتی ارزشمند محسوب می‌شوند.

 جذب گردشگران و بازاریابی فرهنگی: صنایع‌دستی سنتی به‌عنوان بخش مهمی از فرهنگ هر کشور، می‌توانند در جذب گردشگران و توسعه صنعت توریسم مؤثر باشند. بسیاری از گردشگران برای خرید محصولات دستی خاص از کشورهای مختلف سفر می‌کنند و این امر به رشد اقتصادی و ایجاد اشتغال در جوامع محلی کمک می‌کند.

 ارزآوری: صادرات صنایع‌دستی می‌تواند به‌طور مستقیم بر تراز تجاری کشورها تأثیر مثبت داشته باشد و به ارزآوری کمک کند. در بسیاری از کشورها، فروش محصولات دستی در نمایشگاه‌های بین‌المللی و بازارهای خارجی منبع اصلی درآمد ارزی است.

توسعه پایدار و حفظ هویت فرهنگی

یکی از ویژگی‌های مهم صنایع‌دستی سنتی این است که این آثار در نهایت به حفظ هویت فرهنگی و میراث معنوی کمک می‌کنند. اقتصاد هنر در این حوزه، علاوه بر جنبه‌های مالی، به حفظ سنت‌ها، مهارت‌های دستی و فرهنگ‌های بومی کمک می‌کند. این محصولات به‌عنوان نماینده‌ای از تاریخ، فرهنگ و هنر هر کشور شناخته می‌شوند.

تأثیر بر حفظ هویت فرهنگی

 حفظ مهارت‌های سنتی: صنایع‌دستی سنتی به‌عنوان میراثی که از نسل‌های گذشته به ارث رسیده‌اند، شامل مهارت‌های هنری منحصر‌به‌فردی هستند که از طریق آموزش‌های خانوادگی و محلی منتقل می‌شوند. این مهارت‌ها نه تنها از نظر فرهنگی بلکه از نظر اقتصادی نیز حائز اهمیت‌اند.

 پاسداری از میراث فرهنگی: صنایع‌دستی سنتی نمادی از هویت و تاریخ هر ملت هستند. با حمایت از این صنایع، می‌توان فرهنگ‌ها و سنت‌های مختلف را از آسیب‌های نوگرایی و جهانی‌شدن حفظ کرد.

چالش‌ها و مشکلات پیش‌روی صنایع دستی سنتی

اگرچه صنایع دستی سنتی دارای اهمیت اقتصادی و فرهنگی زیادی هستند، اما در بسیاری از کشورها با چالش‌هایی روبه‌رو هستند که می‌تواند رشد این بخش را محدود کند. برخی از چالش‌های عمده عبارت‌اند از:

 رقابت با محصولات صنعتی: یکی از چالش‌های اصلی، رقابت با کالاهای تولیدشده ماشینی به‌صورت انبوه است که قیمت پایین‌تری دارند. این امر می‌تواند باعث کاهش تقاضا برای صنایع‌دستی سنتی شود.

 مشکلات بازاریابی و دسترسی به بازارهای جهانی: بسیاری از هنرمندان و صنعتگران به دلیل عدم دسترسی به فناوری‌های نوین و شبکه‌های بازاریابی، نمی‌توانند محصولات خود را به‌طور مؤثر به بازارهای جهانی معرفی کنند.

 کمبود حمایت‌های دولتی: در بسیاری از کشورها، صنایع‌دستی سنتی از حمایت‌های کافی برخوردار نیستند و به‌ویژه در زمینه‌های تحقیق و توسعه، بهبود کیفیت و بازاریابی، نیاز به حمایت بیشتری دارند.

راهکارها و فرصت‌ها

برای غلبه بر چالش‌های موجود و توسعه اقتصاد هنر در حوزه صنایع‌دستی سنتی، نیاز است که سیاست‌های حمایتی و راهکارهای نوآورانه مورد توجه قرار گیرند. برخی از راهکارها عبارت‌اند از:

 ارتقای مهارت‌های بازاریابی دیجیتال: آموزش صنعتگران به استفاده از پلتفرم‌های آنلاین برای فروش محصولات، نمایشگاه‌های مجازی و توسعه برند شخصی می‌تواند بازارهای جدیدی را برای صنایع‌دستی سنتی ایجاد کند.

 حمایت از نوآوری در طراحی: تشویق هنرمندان به ادغام طراحی‌های سنتی با تکنولوژی‌های جدید می‌تواند موجب جذب نسل‌های جوان‌تر و توسعه محصولات نوآورانه شود.

 ایجاد برندهای ملی: ایجاد برندهای ملی برای محصولات دستی سنتی می‌تواند به بازاریابی بهتر و شناخته‌شدن در سطح جهانی کمک کند.

نتیجه‌گیری

صنایع‌دستی سنتی نه‌تنها در حوزه هنر و فرهنگ، بلکه به‌عنوان یک بخش اقتصادی بسیار مهم، نقش زیادی در اشتغال‌زایی، صادرات و حفظ هویت فرهنگی دارند. این صنایع با توانایی‌های بالقوه خود می‌توانند به توسعه پایدار کمک کنند و نقش مهمی در بهبود شرایط اقتصادی جوامع ایفا کنند. حمایت از این صنایع از طریق سیاست‌های حمایتی، آموزش و دسترسی به بازارهای جهانی می‌تواند موجب رشد و شکوفایی بیشتر این بخش از اقتصاد هنر شود.