از گذشته تا آینده، در جست‌وجوی راهی برای وحدت

داوود طالبی: علی شریعتی در کتاب «بازگشت به خویشتن» تأکید می‌کند که هویت ایرانی نه در نفی گذشته، بلکه در تلفیق آن با حال و آینده شکل می‌گیرد. این دیدگاه کلیدی برای درک چالش‌ها و فرصت‌های هویتی جامعه امروز ایران است. ایران به‌عنوان سرزمینی با تاریخ کهن و فرهنگ غنی، در طول قرن‌ها سه هویت بزرگ را تجربه کرده است: هویت ایران باستان، هویت اسلامی و هویت مدرن. هر‌یک از این هویت‌ها لایه‌هایی از تاریخ و فرهنگ این سرزمین را تشکیل می‌دهند و امروز جامعه ایران در تلاش است تا راهی برای بازیابی هویت خویش بیابد؛ هویتی که بتواند گذشته پرافتخارش را با نیازهای جهان مدرن ترکیب کند.

هویت ایران باستان ریشه در تمدن‌های کهن این سرزمین دارد. از دوران هخامنشیان تا ساسانیان، ایران به‌عنوان یک امپراتوری بزرگ نه‌تنها در عرصه سیاسی، بلکه در حوزه فرهنگ و اندیشه نیز تأثیرگذار بود. مفاهیمی مانند عدالت، خردورزی و احترام به طبیعت از ارکان اصلی این هویت بودند. با این حال، این هویت در مواجهه با تحولات تاریخی بعدی دچار تغییراتی شد. با ورود اسلام به ایران، هویت ایرانی دچار تحولی عمیق شد. اسلام نه‌تنها به‌عنوان یک دین، بلکه به‌عنوان یک فرهنگ و نظام فکری جدید، در تاروپود جامعه ایرانی نفوذ کرد. این دوره شاهد ظهور اندیشمندانی مانند ابن سینا، فارابی و مولوی بود که هریک به نوعی در تلفیق هویت ایرانی و اسلامی نقش داشتند. این تلفیق، هویت جدیدی را شکل داد که هم از میراث ایران باستان و هم از آموزه‌های اسلامی بهره می‌برد.

با ورود به عصر مدرن، ایران با چالش‌های جدیدی روبه‌رو شد. هویت مدرن با مفاهیمی مانند دموکراسی، حقوق بشر و پیشرفت علمی همراه بود، اما جامعه ایران در مواجهه با این مفاهیم دچار تنش‌هایی شد. برای مثال، تلاش برای تطبیق دموکراسی با ساختارهای سنتی جامعه، بحران‌هایی را در حوزه سیاسی و اجتماعی ایجاد کرده است. از سوی دیگر، پیشرفت علمی و فناوری نیز نیازمند بازتعریف مفاهیم بومی است تا بتواند با ارزش‌های سنتی و اسلامی هماهنگ شود.

امروزه ایران با بحران‌های متعددی در حوزه هویت مواجه است. از یک سو، جوانان ایرانی به دنبال هویتی هستند که با جهان مدرن هماهنگ باشد و از سوی دیگر، بخشی از جامعه همچنان به ارزش‌های سنتی پایبند است. این تناقض‌ها در حوزه‌هایی مانند آموزش، فرهنگ و سیاست خود را نشان می‌دهد. برای مثال در نظام آموزشی ایران، تلاش برای تلفیق آموزه‌های دینی با علوم مدرن گاهی به تضادهایی منجر شده است. همچنین در حوزه فرهنگ، تقابل بین هنر مدرن و هنر سنتی یکی از چالش‌های اصلی است.

جامعه امروز ایران در تقاطع سه هویت بزرگ تاریخی قرار دارد. برای بازیابی هویت خویش، باید به دنبال تلفیق این سه هویت باشد. این تلفیق نه به معنای نفی گذشته، بلکه به معنای بازتعریف آن در قالب‌های مدرن است. ایران نیازمند نهادهایی است که بتوانند ارزش‌های کهن ایرانی، اسلامی و مدرن را در ساختارهای دموکراتیک و مدرن بازتولید کنند. تنها در این صورت است که ایران می‌تواند به هویتی منسجم و الهام‌بخش دست یابد و به‌عنوان الگویی برای جهان معاصر مطرح شود.