گشت ارشاد، اجبار حجاب و سکوتی که شکست

محمد رهبری، هادی صفری - حجاب و گشت ارشاد، مهمترین موضوع یک هفته گذشته در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی بوده است. به دنبال انتشار ویدئویی در اتوبوس‌های بی‌آرتی در صبح روز 25 تیر ماه که در آن دختری به دلیل تذکر حجاب و فیلمبرداری و تهدید به ارائه آن ویدئو به سپاه، توسط دیگر مسافران از اتوبوس خارج شده بود، موضوع حجاب در شبکه‌های اجتماعی از جمله توئیتر و اینستاگرام مورد توجه کاربران قرار گرفت. هنوز این موضوع از توجهات خارج نشده بود که ویدئوی دیگری در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد که در آن یک ماشین گشت ارشاد، بی‌توجه به فریادها و مقاومت زنی که می‌گوید دخترش مریض است، در خیابان حرکت می‌کند در حالی که آن زن تلاش می‌کند با دستانش جلوی حرکت ماشین را بگیرد.

ویدئوهای منتشر شده راجع به حجاب اجباری و گشت ارشاد در هفته گذشته، باعث شد که فقط در توئیتر بیش از 71 هزار توئیت توسط 30 هزار کاربر در این زمینه منتشر شود. داده‌ها نشان می‌دهد که روند انتشار این توئیت‌ها تا پایان روز 5شنبه 30 تیر ماه کاملا صعودی بوده که همین امر بیانگر حساسیت کاربران توئیتر به این موضوع است؛ حساسیتی که نه تنها متوقف نشده، بلکه تداوم داشته است.

بررسی شبکه بازنشرهای توئیت‌های مربوط به این موضوعات حاوی نکات مهمی است. در این رابطه بیش از 25 هزار توئیت منتشر شد و داده‌های بدست‌آمده از شبکه بازنشرهای توئیت‌های مربوط به اخراج دختر تذکردهنده از بی‌آرتی بیانگر آن است که در این موضوع کاربران برانداز و مخالف جمهوری اسلامی بیشترین میزان واکنش‌ها را داشته و بیش از 60 درصد از شبکه به محتوای آن‌ها اختصاص داشته است و سایر کاربران، سهم کوچک‌تری از واکنش‌ها را داشته‌اند. در این میان، نیروهای میانه‌رو سهم بسیار کوچکی از توئیت‌ها و ریتوئیت‌ها را به خود اختصاص داده

اما در رابطه با رفتار گشت ارشاد با مادری که دخترش مریض است، ماجرا کمی متفاوت بود. در این ماجرا اگرچه طیف‌های متنوع‌تری از مخالفان جمهوری اسلامی فعال بوده‌اند، اما توئیت‌ها و ریتوئیت‌های آن‌ها حدود 40درصد از کل شبکه را شامل شده است و در قیاس با موضوع پیشین، کاربران میانه‌رو و اصلاح‌طلبان فعال‌تر بوده‌اند و این در حالی است که در میزان فعالیت کاربران اصولگرا و انقلابی تغییر محسوسی مشاهده نمی‌شود. در این ماجرا، کاربران روزمره‌نویس نیز فعال بوده و توئیت‌هایی را منتشر کردند.

اما در رابطه با رفتار گشت ارشاد با مادری که دخترش مریض است، ماجرا کمی متفاوت بود. در این ماجرا اگرچه طیف‌های متنوع‌تری از مخالفان جمهوری اسلامی فعال بوده‌اند، اما توئیت‌ها و ریتوئیت‌های آن‌ها حدود 40درصد از کل شبکه را شامل شده است و در قیاس با موضوع پیشین، کاربران میانه‌رو و اصلاح‌طلبان فعال‌تر بوده‌اند و این در حالی است که در میزان فعالیت کاربران اصولگرا و انقلابی تغییر محسوسی مشاهده نمی‌شود. در این ماجرا، کاربران روزمره‌نویس نیز فعال بوده و توئیت‌هایی را منتشر کردند. 

نکته مهمی که در هر دو گراف مشهود است آن است که مواضع کاربران انقلابی فاصله محسوسی از سایر کاربران اعم از اصلاح‌طلب، روزمره‌نویس و مخالف جمهوری اسلامی دارد و به وضوح در اقلیت قرار دارند. این درحالی است که در میان کاربران میانه‌رو که با رنگ آبی در گراف مشخص شده‌اند، اسامی افرادی نظیر وحید اشتری و مرتضی کیا، مسئولین سابق بسیج دانشجویی دانشگاه تهران نیز دیده می‌شود. از آنجایی که مواضع این افراد با مواضع کاربران انقلابی تفاوت داشته، توئیت‌هایشان مورد توجه سایر کاربران میانه‌رو و اصلاح‌طلب قرار گرفته و جایگاهشان در گراف در میانه قرار گرفته است. حضور پررنگ کاربران میانه‌رو و اصلاح‌طلب در موضوع رفتار گشت ارشاد با مادری که دخترش مریض است، در قیاس با آنچه در بی‌آرتی رخ داده بود، نشان می‌دهد حتی کاربرانی که در موارد قبلی ساکت بوده‌اند، در این ماجرا سخن به اعتراض گشوده‌اند.

این امر در واکنش کاربران محجبه در اعتراض به گشت ارشاد و حجاب اجباری محسوس است؛ به موازات آنچه در توئیتر سپری می‌شد، در اینستاگرام کمپینی راه افتاد که در آن افراد محجبه نسبت به گشت ارشاد و حجاب اجباری اعتراض کردند؛ در این کمپین که بیش از 40 هزار نفر در طول یک روز به آن پیوستند، بسیاری از کاربران محجبه اعتراضشان را نسبت به رفتارهای گشت ارشاد اعلام کردند. این در حالی است که در تمام سالیان گذشته، افراد محجبه اعتراض جمعی و عمومی نسبت به گشت ارشاد نداشته و به نوعی می‌توان واکنش آن‌ها را به معنای شکسته‌شدن سکوتشان در این موضوع تعبیر کرد. سکوتی که در توئیتر نیز شکست و کاربری محجبه به نام مریم شوندی در توئیتی با بیش از 16 هزار لایک نوشته:

"وقتش شده خانمهای چادری بیان تو خیابون و علیه گشت ارشاد تجمع کنند.

ما طرفدار خشونت و‌شکاف و تنفر نیستیم، حجاب زمانی ارزش داره که بر پایه اراده و انتخاب هر فرد باشه، سیاستهای جبرگونه نه تنها کمکی به معنویت جامعه نکرده، که ارزش انتخاب ما رو هم به لجن کشیده.. چطور اعتراض نکنیم؟!"

شکسته‌شدن سکوت محجبه‌ها در اعتراض به گشت ارشاد و حجاب اجباری شاید یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های اعتراضات آنلاین در روزهای اخیر است و نشان می‌دهد که بخش‌های مختلف جامعه ایران حالا نسبت به این امر معترض است و اعتراضات به این موضوع را نمی‌توان به گروهی خاص فروکاهید و آن را دغدغه‌ای بی‌اهمیت معرفی کرد که خارج از مرزهای ایران تبلیغ می‌شود. همین حالا که این متن در حال نگارش است، نزدیک به 700 هزار نفر به کمپین اینستاگرامی پیوسته‌اند که در آن اعلام می‌کنند «مخالف حجاب اجباری هستند».

نکته مهم آن است که بسیاری از کاربرانی که این روزها نسبت به حجاب اجباری معترضند، در هفته‌های گذشته که براندازان کمپینی را در این زمینه راه‌اندازی کرده بودند، ساکت بودند. این امر نشان می‌دهد که اعتراض به این موضوع ارتباطی به گروه‌های سیاسی خارج از کشور ندارد و امری درون‌زاست. این اعداد و ارقام بیانگر تغییری شگرف در جامعه ایران طی دو دهه گذشته است. اگر روزگاری حتی 100 هزار نفر هم حاضر به امضای اعتراضی نسبت به گشت ارشاد و حجاب اجباری نبودند، حالا صدها هزار نفر از مردم در کمپینی خودجوش و در طول یک روز، مخالفت خودشان نسبت به حجاب اجباری را اعلام می‌کنند. نظرسنجی‌ها نیز نشان می‌دهد که رویکرد مردم نسبت به اجبار حجاب تغییر کرده است و اگرچه درصد قابل توجهی از مردم در کل کشور محجبه هستند، اما به‌نظر می‌رسد بسیاری از آن‌ها مخالف اجبار هستند. این امر نشان می‌دهد که نه تنها بکارگیری گشت ارشاد در 16 سال اخیر دستاوردی نداشته است بلکه این سیاست‌ها در سایه تغییرات سبک زندگی و تحولات فناورانه، مردم را به این نتیجه رسانده است که اجبار حجاب کار درستی نیست. سیاستگذاران فرهنگی کشور نیز باید متوجه تغییرات فرهنگی و ارزشی جامعه طی دو دهه اخیر باشند و متناسب با عرف و فرهنگ جامعه در شرایط امروز سیاستگذاری کنند.