حضور و انصراف

تازه‌ترین جلد از خاطرات روزنوشت آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی با نام «حضور و انصراف» رونمایی می‌شود. مراسم رونمایی از این کتاب که ناگفته‌های مهمی از حوادث سال ۱۳۷۸ را در بردارد، هم‌زمان با سی‌و‌دومین سال پیروزی ایران در جنگ تحمیلی، در خانه موزه آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی واقع در محله جماران تهران برگزار می‌شود. برخی شخصیت‌های سیاسی و فرهنگی در این مراسم که روز سه‌شنبه، ۲۵ مرداد از ساعت ۱۸ برگزار می‌شود، حضور خواهند داشت. در  مقدمه این کتاب آمده است: «خاطرات سال 1378، دریچه‌ای‌‌ است به عرصه تحولات در زمانی‌ که دو دهه از پیروزی انقلاب و استقرار نظام جمهوری‌ اسلامی سپری شده بود. مسئولان کشور، دهه‌ای را به تثبیت انقلاب و مدیریت جنگ تحمیلی و دهه دیگر را به بازسازی خرابی‌های ناشی از جنگ پرداخته بودند».

محسن هاشمی‌رفسنجانی پیش‌از‌این در گفت‌وگویی درمورد انتشار خاطرات روزنوشت آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی در سال 1378 پس از انجام ممیزی گفت: پس از تعامل با وزارت ارشاد و کاهش درخور‌توجه حجم ممیزی‌های انجام‌شده و مشورت با بزرگان و استادان، برای انتشار خاطرات آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی تصمیم گرفته شد.

رئیس هیئت‌مدیره دفتر نشر معارف انقلاب گفت: روال ما در ۲۲ سالی که از انتشار خاطرات روزنوشت آیت هاشمی‌رفسنجانی می‌گذرد، این بوده است که پس از آماده‌سازی و تدوین نهایی خاطرات، نسخه‌ای از آن را تقدیم رهبر معظم انقلاب می‌کردیم و نسخه‌ای را هم جهت صدور مجوز نشر به وزارت ارشاد ارائه می‌کردیم و مجوز کتاب بدون ممیزی صادر می‌شد.

محسن هاشمی با بیان روال انتشار خاطرات آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی، اعلام کرد: نوشتن خاطرات ایشان از ابتدای سال ۱۳۶۰ تا روز واپسین حیاتشان در دی‌ماه ۱۳۹۵، به مدت ۳۶ سال مداوم و بدون یک روز کاستی انجام شده بود. تصمیم گرفته شد خاطرات با فاصله زمانی مناسب با زمان نگارش منتشر شود که با کاهش حساسیت‌ها و شرایط زمانی، کمترین میزان سانسور و حذفیات را داشته باشد و به همین علت فاصله حدود ۲۰‌ساله بین نگارش و انتشار خاطرات وجود دارد و پیش از انتشار نیز معمولا ایشان مواردی را که به آبروی افراد یا اسرار کشور آسیب می‌رساند، در خاطرات تصحیح می‌کردند و البته این موارد معمولا بسیار ناچیز بود.

او درباره ممیزی صورت‌گرفته در خاطرات امسال گفت: اگرچه اعمال ممیزی و سانسور در اسناد تاریخی و روایت‌های اولیه از حوادث که به‌عنوان منبع و سند دست اول مورد استفاده و استناد پژوهشگران قرار می‌گیرد، قابل پذیرش نبوده و موجب آسیب‌دیدن صحت و اصالت روایت‌های تاریخی می‌شود؛ اما امسال، خاطرات روزنوشت آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی، به‌عنوان سندی منحصربه‌فرد و دست اول از تاریخ معاصر و ثبت انقلاب اسلامی، دچار ممیزی محدود شد.

هاشمی توضیح داد: پس از حدود چهار ماه از ارسال نسخه خاطرات روزنوشت سال 1378 آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی برای دریافت مجوز، به دفتر نشر معارف انقلاب، به‌عنوان متولی انتشار این خاطرات اصلاحیه‌ای ابلاغ شد که در آن حدود صد مورد ممیزی شامل حذف کلی یک موضوع شامل چند پاراگراف یا سانسور و اصلاح بخشی از عبارت‌های مندرج در این کتاب درج شده بود که نیمی از این موارد مربوط به متن خاطرات و نیم دیگر مربوط به مقدمه ناشر، پاورقی‌های ویراستار و پی‌نوشت‌های مرتبط برگرفته از خاطرات سرکار خانم عفت مرعشی، همسر آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی که نقش پررنگی در خاطرات این سال دارند، بود.

او ادامه داد: دفتر نشر معارف انقلاب رایزنی‌های لازم را برای کاهش این موارد و صدور مجوز انتشار این خاطرات انجام داد و پس از تعاملات و گفت‌وگوهای مشروح در سطوح مختلف، از ریاست‌جمهوری تا مراکز عالی نظام و وزارت ارشاد، میزان این ممیزی‌ها به حدود 19 مورد در متن خاطرات در حد یک کلمه تا یک جمله و 28 مورد در مقدمه و پاورقی‌ها کاهش یافت و بر‌اساس‌این مجوز انتشار خاطرات صادر شد که در نوع خود دستاورد جدیدی در دولت آقای رئیسی است.

هاشمی افزود: پس از صدور این مجوز، تصمیم‌گیری برای انتشاریافتن یا انتشارنیافتن خاطرات با این شرایط، تصمیمی پیچیده و دشوار بود که هر تصمیمی می‌توانست هزینه‌ها و منافع متفاوتی را به همراه آورد، به صورت طبیعی چهار گزینه پیش‌روی دفتر نشر معارف انقلاب قرار داشت:

نخست: خودداری از انتشار خاطرات در اعتراض به ممیزی صورت‌گرفته و منوط‌کردن چاپ کتاب به لغو ممیزی‌ها. دوم: انتشار خاطرات به صورت کامل و بدون ممیزی در خارج از کشور که نیاز به مجوز از وزارت ارشاد نداشته باشد. سوم: پذیرش ممیزی‌ها و اعمال ممیزی‌ها که دو نوع حذفیات و تعدیل عبارت‌ها را شامل می‌شدند. چهارم: انتشار خاطرات تنها با حذف مطالب سانسور‌شده به گونه‌ای که مشخص باشد کدام بخش از متن مورد سانسور قرار گرفته است تا در آینده که پس از کاهش حساسیت‌ها، امکان انتشار تصویر نسخه دست‌نویس آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی فراهم شود، پژوهشگران و علاقه‌مندان امکان تطبیق متن منتشر‌شده با سند دست‌نویس و پی‌بردن به بخش‌های سانسور‌شده را داشته باشند. او همچنین گفت: البته کتاب هنوز به صورت کاغذی، چاپ نشده؛ اما برای استفاده افکار عمومی، نسخه نهایی را در اختیار رسانه‌ها قرار دادیم.

لازم به توضیح است که تاریخ رونمایی کتاب 25 مرداد است؛ زیرا که «۲۵ مرداد سال ۱۳۶۹، روزی است که سرانجام پس از هشت سال دفاع مقدس رزمندگان و تلاش‌های دیپلماتیک جمهوری اسلامی ایران، صدام حسین، رئیس حکومت بعثی عراق، در نامه‌ای به آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی، رئیس‌جمهور وقت، اعلام کرد همه خواسته‌های ایران، به‌ویژه تثبیت قرارداد ۱۹۷۵ الجزایر، آزادی اسرا و بازگشت به مرزهای بین‌المللی را می‌پذیرد».

در بخشی از خاطرات مرداد سال 78 ماجرای فعالیت هسته‌ای ایران و کشورهای منطقه داغ بوده که هاشمی‌رفسنجانی در روزنوشت‌های خود به آنها اشاره دارد. برای نمونه در روزنوشت‌های «جمعه 15 مرداد 1378/ 23 ربیع‌الثانی 1420/ 6 آگوست 1999» آورده است: «در رسانه‌ها، برای اولین بار احتمال تمایل یا اقدام عربستان [سعودی]، برای داشتن سلاح هسته‌ای مطرح شده است؛ به بهانه بازدید وزیر دفاع عربستان از تأسیسات هسته‌ای پاکستان، گرچه سریعا تکذیب شد. در مونته‌نگرو هم نغمه‌های استقلال‌طلبانه آغاز شده‌که طبعا به مذاق ناتو خوش‌ آمده است.

در خانه بودم. گزارش سازمان انرژی اتمی را درمورد صنایع هسته‌ای اسرائیل و سلاح‌‌های هسته‌ای‌اش خواندم. می‌گوید از سال 1360، اولین بمب هسته‌ای را آزمایش کرده است. عصر فاطی آمد. نمونه‌هایی از ویراستاری خاطرات سال 1361 را ارائه داد؛ با مشورت آقای [باسم] شریعتمدار عمل می‌کند».

همچنین در خاطرات «شنبه 16 مرداد 1378/ 24 ربیع‌الثانی 1420/ 7 آگوست 1999» نوشته شده: «کمیسیون زیربنایی [و تولیدی مجمع تشخیص مصلحت نظام]، در کلیات سیاست حمل‌ونقل جلسه داشت؛ ولی ناتمام ماند. آقای [غلامرضا] آقازاده، [رئیس سازمان انرژی اتمی] آمد و از آقای [محسن] نوربخش، [رئیس‌کل بانک مرکزی] شکایت داشت که مصوبات را درمورد تأمین ارز کارهای حساس سازمان، اجرا نکرده است.

ظهر محسن آمد. مشکلی که مصلی با عبور تونل مترو از زیر مصلی دارد و هواکش میان‌تونلی را توضیح داد. از مشکلات ساخت بنای مصلای [امام خمینی] تهران با سازمان برنامه [و بودجه] نیز گفت. لازم است متولیان مصلی، شرایط سازمان برنامه و بودجه را بپذیرند. برای شرکت در جلسه شورای عالی امنیت ملی، به دفتر آقای [سیدمحمد] خاتمی، [رئیس‌جمهور] رفتم؛ علی‌رغم خواست رهبری و آقای خاتمی و آقای [حسن] روحانی، گفته بودم شرکت نمی‌کنم، ولی با اصرار زیاد پذیرفتم. خواست آنها این است، در مواقعی که دستور مهمی دارند، شرکت کنم. امروز مسئله تهدید آمریکا و راه مقابله با آن و اصولا مسئله «روابط با آمریکا» در دستور بود؛ ناتمام ماند. قرار شد جواب محکمی به تهدید اخیر آمریکا داده شود. [همچنین قرار شد] در جلسه بعد، درمورد مقدار تهدید و نحوه مقابله بحث شود و بحث اصلی به موقعی محول شود که تهدیدی در کار نباشد. خواستم، احتمال مزاحمت آمریکا را جدی بگیرند و در جلسه آینده، بحث کاملی درباره آن بشود. قرار شد، دو سرباز ترکیه به نشانه حُسن‌نیت آزاد شوند؛ از موضع ضعف است. نیز جواب [بیل کلینتون]، رئیس‌جمهور آمریکا، از طریق دولت عمان داده شود؛ رهبری موافق جواب توسط عمان نیستند. پیشنهاد آقای خاتمی برای واسطه‌کردن دبیر کل سازمان ملل و نیز مکالمه تلفنی با آقای [سلیمان] دمیرل، [رئیس‌جمهور ترکیه] برای مسائل مرزی، رد شد».

البته یکی از روزنوشت‌های جالب، مربوط به تیر 78 است که مرکز اسناد آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی، در خاطرات ٢٩ تیرماه ١٣٧٨ که آن را منتشر کرده آورده: «نامه ۲۴ نفر از فرماندهان سپاه به رئیس‌جمهور، دیروز در روزنامه کیهان و امروز در روزنامه آزاد منتشر شده و بحث‌های جدی در جامعه ایجاد کرده است؛ هواداران آقای خاتمی، [مجمع روحانیون مبارز، سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی و حزب مشارکت]، آن را مقدمه‌ای برای کودتا معرفی می‌کنند که در حرکت جدید، مجوز تبلیغات آنهاست و سؤالی مطرح کرده‌اند که چرا روزنامه سلام، به خاطر نشر یک نامه محرمانه، توقیف شد و کیهان توقیف نشد و دفتر رئیس‌جمهور هم صریحا اعلان کرده که نامه [فرماندهان سپاه]، محرمانه بوده است.

اطلاع‌رسانی وزارت اطلاعات، درباره عوامل آشوب اخیر و تکیه روی منوچهر محمدی که یک دانشجوی مردود‌شده است و سفر او به خارج- آمریکا و ترکیه- و سخنرانی در جمع سلطنت‌‌طلبان و گرفتن کمک از آنها و نیز بعضی از اعضای گروه طبرزدی و حزب ملت و پان‌ایرانیسم هم تفسیرهای گوناگونی دارد؛ بعضی‌ها آن را در جهت تبرئه دفتر تحکیم وحدت می‌دانند و بعضی آن را برای متهم‌کردن عوامل خارجی یا ضد انقلاب و در مجموع خیلی جا نیفتاده است و بحث مهم روز است. آقای [امیر] تهرانی، معاون [پارلمانی] وزارت اطلاعات آمد. از بروز دوگانگی در وزارت، بین جریان راست و چپ اظهار نگرانی کرد. گفت، بعضی تلاش دارند که تحکیم وحدت را تبرئه کنند و بازداشتی‌های آنها را آزاد کنند؛ آقای خاتمی و دولت هم دنبال همین هستند و حتی با دستور شخص آقای خاتمی، آقای خزاعی را از جمع بازجویان کنار گذاشته‌اند. گزارشی از نتایج بازجویی‌ها آورد و گفت، حدود ۸۰۰ نفر آزاد شده‌اند و حدود ۳۰۰ نفر هنوز تحت بازجویی‌‌اند».

به هر حال این کتاب مطمئنا مانند سایر خاطرات مرحوم هاشمی نقطه عطفی خواهد بود در بررسی تاریخ شفاهی بعد از انقلاب که می‌تواند زوایای مختلفی از روابط و کنش‌های سیاسی آن دوران را نمایان کند.