داستان حزب بعث در عراق و سوریه چیست؟

خاورمیانه یکی از پیچیده ترین مناطق جهان از لحاظ سیاسی، اقتصادی و اجتماعی است. در این جغرافیا حزبی به نام «حزب بعث» که یک حزب سیاسی عربی است با شعار «یک ملت عرب با پیام ابدی» شروع به کار کرد.

این حزب در عراق بیش از 4 دهه حکومت کرد و سرانجام در سال 2003 سرنگون شد برجسته‌ترین نماد این حزب در عراق «صدام حسین» بود که در سال 2006 اعدام شد.

این حزب در سوریه که خواستگاه اصلی آن بود در سال 1963 حاکمیت را به دست گرفت و سرانجام پس از 61 سال سقوط کرد. البته حزب بعث عراق نسبت به حزب بعث سوریه قوی‌تر بود.

موسسان حزب بعث

حزب بعث عرب ابتدا در آوریل 1947 توسط متفکر و سیاستمدار سوری «میشل‌ عَفلَق‌» از خانواده‌ای‌ سنّی‌ مذهب‌ و سنّتی‌ بنیان‌ گذاشته شد. عراقی ها عَفلَق‌ را «پدر معنوی بعث» می‌نامند. حزب عربی سوسیالیستی بعث در سوریه آمیزه‌ای از ملی‌گرایی عربی، پان عربیسم و سوسیالیسم بود. حزب بعث خواهان رنسانس و رستاخیز و یکی شدن جهان عرب به یک کشور است.

پایگاه حزب بعث

حزب بعث به دو پایگاه عمده در سوریه و عراق دست یافت. در عراق، این حزب با مجموعه‌ای از کودتاها به رهبری اعضای خود، به‌ویژه صدام حسین، توانست قدرت را در دست بگیرد. در سوریه نیز حافظ اسد با پیمودن مراحل مختلف قدرت، حزب بعث را به نیروی مسلط سیاسی تبدیل کرد.

اندیشه و ایدئولوژی حزب بعث

این حزب در ابتدا گرایش ناسیونالیستی عربی و تفکر سوسیالیستی را پذیرفت و در سال 1947 شعار «یک ملت عربی با پیام ابدی» را اعلام کرد که عبارت بود از وحدت، آزادی و سوسیالیسم و سه هدف داشت:

-مبارزه با استعمار برای آزادی میهن.

-تلاش برای متحد کردن اعراب در یک کشور مستقل.

-احیای واقعیت عربی با براندازی فسادی که در آن حاکم است.

حزب بعث در عراق

تأسیس حزب بعث عراق به تدریج آغاز شد. مرحله اول با گسترش افکار این حزب در میان عراقی ها در اواخر دهه 1940 از طریق دو کانال اصلی آغاز شد: دانشجویان عراقی که در سوریه و لبنان تحصیل می کردند و افکار بعثی را پذیرفتند و معلمان بعثی که در مدارس و دانشگاه های عراق تدریس می کردند.

رهبری ملی حزب بعث سوریه در سال 1952 شعبه عراق را به رسمیت شناخت.  پس از اواسط دهه 1950، با گسترش حزب در میان جامعه عراق، به ویژه پس از کودتا علیه سلطنت در سال 1958، به رهبری عبدالکریم قاسم، اوضاع تغییر کرد.

ایستگاه‌های اصلی

ظهور حزب بعث در عراق با مشارکت در سرنگونی سلطنت همراه بود. آنها پس از ورود به بغداد در 14 ژوئیه 1958 و به رهبری عبدالسلام عارف با  تصرف ایستگاه رادیویی، اعلام انقلاب کردند و به این ترتیب کشتار آغاز شد. اما اختلاف میان جناح میانه‌رو حزب و جناح تندرو باعث شدند که دولت سرنگون شود. در همان سال، افسر بعثی «احمد حسن البکر» به عنوان معاون رئیس جمهور و فرمانده کل منصوب شد.

کودتا در حزب بعث عراق

«عفلق» در سال 1963 با کمک «حسن البکر»، «عبدالسلام عارف» و «صدام حسین» طی کودتایی قدرت را در عراق به دست گرفت و بعدها با قدرت‌گیری «صدام حسین» در عراق تبدیل به رهبر معنوی حزب البته در ظاهر و نه به صورت واقعی شد.

صدام حسین

در ژوئن 1979، صدام حسین، رئیس جمهور عراق شد. در دو ماه بعد از همان سال، یکسری اعدام‌ها از جمله یک سوم اعضای شورای فرماندهی انقلاب و برجسته‌ترین اعضای حزب بعث عراق انجام شد. گفته شد که تعداد اعدام شدگان آن زمان از 500 نفر گذشت.

پس از آن که صدام تمام جنبه‌های قدرت و زندگی در عراق را تحت کنترل داشت و تلاش کرد بعث را در جهان عرب در سطح فکری و ایدئولوژیک رهبری کند. به ویژه اینکه بیشتر نمادهای بعث سوریه به عراق انتقال یافت. با این حال سوری‌ها تسلیم این آرایش او نشدند.

حمله آمریکا به عراق و انحلال حزب

این حزب تا زمانی که حمله آمریکا به عراق در 20 مارس 2003، به تنهایی کنترل امور در عراق را در دست داشت در آن سال حداقل 30000 بعثی از مقامات ایالتی، و بسیاری از آنها مجبور به ترک کشور شدند.

سوریه

حزب بعث سال 1963 در سوریه با کودتا به قدرت رسید. حافظ اسد، پدر بشار اسد، در سال 1970 با یک کودتای درون حزبی قدرت را به دست گرفت و در سال 1971 رئیس جمهور این کشور شد. بشار اسد در سال 2000 پس از مرگ پدرش رهبری بعث را به عهده گرفت. حکومت اسد و بعث در سال 2024 پایان یافت.

چالش‌های خاندان اسد

خاندان اسد از سال ۲۰۰۰، با چالش‌های متعدد داخلی و بین‌المللی مواجه شدند. از آغاز اصلاحات سیاسی تا مواجهه با اعتراضات مردمی در سال ۲۰۱۱ و جنگ داخلی، بشار اسد سعی داشت با حفظ ساختار سیاسی حزب بعث، حاکمیت خود را تحکیم کند اما سرانجام حکومت او در موقعیتی دشوار قرار گرفت و به سقوط انجامید.

محبوبیت «بعث» در سوریه

«بسام ابوعبدالله» استاد روابط بین الملل در دمشق، در رابطه با اینکه آیا حزب «بعث» همچنان در سوریه محبوب است؟ آیا واقعاً در تدوین سیاست ها و تدوین استراتژی های دولت تأثیرگذار است؟ می گوید: بله، این حزب به دلایل بسیاری، از جمله توانایی آن در انطباق، خواندن و تحلیل دقیق واقعیت، و عدم پایبندی به تقدیس متون ایدئولوژیک مانند بسیاری از احزاب کمونیست، همچنان در سوریه محبوب است، این حزب توانست تغییرات لازم را مطابق با مقتضیات واقعیت ایجاد کند.

ابوعبدالله معتقد است که جنگی که در سال 2011 در سوریه آغاز شد، این کشور را به «چالش‌های مختلف وجودی» کشاند و به نظر او الگوهایی که مردم از مخالفان سوری دیدند، باعث شد بسیاری بگویند که حزب بعث بهترین است.

قدرت‌گیری حزب بعث در سوریه

بنیان‌گذاران حزب بعث، «میشل عفلق» و «صلاح‌الدین بیطار»، پس از بازگشت از فرانسه، فعالیت خود را در دهه ۱۹۳۰ با تمرکز بر آموزش جوانان و تقویت ملی‌گرایی عربی در سوریه آغاز کردند. آن‌ها برای احیای ایده‌های ملی‌گرایانه و استقلال‌طلبانه عربی، ابتدا گروهی کوچک به نام «حرکه الاحیاء العربی» تشکیل دادند.

با گذشت زمان و در تلاش برای سازماندهی منسجم‌تر، این گروه به «حرکة البعث العربی» تبدیل شد. نخستین کنگره حزب بعث در آوریل ۱۹۴۷ در دمشق برگزار شد و اساسنامه این حزب توسط نمایندگانی از سوریه، لبنان و اردن به تصویب رسید. در دهه ۱۹۵۰، حزب بعث توانست از فضای سیاسی و تحولات ملی‌گرایانه در کشورهای منطقه، به‌ویژه ایران و مصر، برای تقویت موقعیت خود بهره‌برداری کند.

ائتلاف بعث با حزب سوسیالیست عربی سوریه

یکی از نقاط عطف مهم حزب، ائتلاف آن در سال ۱۹۵۳با حزب سوسیالیست عربی سوریه به رهبری اکرم حورانی سیاستمدار با تجربه و معروف سوریه بود. این اتحاد، به شکل‌گیری «حزب بعث عربی سوسیالیستی» منجر شد که توانست در انتخابات پارلمانی سوریه در سال ۱۹۵۴ به موفقیت دست یابد و پایه‌های نفوذ خود را در ارتش سوریه و سایر کشورهای عربی، به‌ویژه عراق، تقویت کند.

همزمانی حافظ اسد و حسن البکر

در دوره حافظ اسد دولت بعث عراق تحت رهبری احمد حسن البکر رئیس‌جمهور وقت، توافقاتی با دولت او امضا کرد که بر اساس آن دو کشور برای اتحاد بیشتر و نزدیکی روابط، به‌ویژه در زمینه‌های سیاسی و نظامی، گام برداشتند. در این توافقات، حافظ اسد به عنوان قائم‌مقام اتحادیه دو کشور معرفی شد. هنگامی که صدام حسین با یک کودتا رئیس‌جمهور البکر را مجبور به استعفا کرد و خود به مقام ریاست جمهوری عراق رسید، روابط او با حافظ اسد به‌طور جدی تحت‌الشعاع قرار گرفت و به تدریج موجب ایجاد اختلافات عمیق میان دو کشور و رهبران آنها شد.

اختلاف حافظ اسد و صدام

در پی تحولات، حافظ و صدام به مخالفان سیاسی یکدیگر تبدیل شدند و حزب بعث دچار شکاف و تجزیه شد. اختلافات به حدی رسید که هر یک از این دو رهبر به مخالفان و تبعیدی‌های یکدیگر پناه می‌دادند و در نهایت روابط رسمی میان آنها قطع شد. در پی این رویدادها، حافظ اسد در جنگ ایران و عراق به حمایت از ایران پرداخت. او و صدام حسین همچنان یکدیگر را به خیانت به حزب بعث متهم می‌کردند و هر یک خود را نماینده حقیقی و اصلی حزب بعث می‌دانستند.