وقتی روسیه و بریتانیا جای آمریکا را خالی می‌کنند!
دیپلمات‌ها به احتیاط در موضع‌گیری معروف‌اند، تا حدی که در ادبیات روزمره نیز اگر کسی سعی کند با درنظرگرفتن همه جوانب طوری حرف بزند یا رفتار کند که دردسری درست نشود و کسی که نباید نرنجد، گفته می‌شود او دیپلماتیک حرف می‌زند. عموم سیاست‌مداران نیز البته در حالت عادی چنین‌اند اما در دنیای سیاست داخلی کشورها، به‌خصوص از این جهت که آنها بیشتر با رقبا و رأی‌دهندگان مواجه‌اند و نه با دولت‌ها و ملت‌های دیگر، بیشتر پیش می‌آید که بی‌احتیاطی، گزافه‌گویی و بی‌ملاحظگی به امتیازی برای فرد تبدیل شود، در دنیای دیپلماسی اما حتی حرف‌زدن درباره دشمنان معمولا با ملاحظه و حساب‌گری اتفاق می‌افتد و پشت اکثر تصمیمات و حرکات، شاید ساعت‌ها بررسی و تدقیق رخ می‌دهد.
دیپلمات‌ها به احتیاط در موضع‌گیری معروف‌اند، تا حدی که در ادبیات روزمره نیز اگر کسی سعی کند با درنظرگرفتن همه جوانب طوری حرف بزند یا رفتار کند که دردسری درست نشود و کسی که نباید نرنجد، گفته می‌شود او دیپلماتیک حرف می‌زند. عموم سیاست‌مداران نیز البته در حالت عادی چنین‌اند اما در دنیای سیاست داخلی کشورها، به‌خصوص از این جهت که آنها بیشتر با رقبا و رأی‌دهندگان مواجه‌اند و نه با دولت‌ها و ملت‌های دیگر، بیشتر پیش می‌آید که بی‌احتیاطی، گزافه‌گویی و بی‌ملاحظگی به امتیازی برای فرد تبدیل شود، در دنیای دیپلماسی اما حتی حرف‌زدن درباره دشمنان معمولا با ملاحظه و حساب‌گری اتفاق می‌افتد و پشت اکثر تصمیمات و حرکات، شاید ساعت‌ها بررسی و تدقیق رخ می‌دهد.
جای روزولت خالی!
اما در دنیای دیپلماسی نیز گاهی پیش می‌آید که کسی حرکتی کند که همه را با این سؤال مواجه کند: واقعا چه فکری کردند؟ چنین اتفاقی آخر این هفته از سوی سفرای روسیه و بریتانیا رخ داد، وقتی در محل سابق سفارت شوروی برای عکسی یادگاری کنار هم نشستند که شبیه‌سازی آشکاری از یک عکس معروف برای ایرانیان بود: عکس جلسه معروف به «کنفرانس تهران». لوان جاگاریان و سایمون شرکلیف، در محل آن سفارت که اکنون سفیر روسیه فعلی در آن مستقر است، در همان جایی که فرانکلین روزولت، وینستون چرچیل و ژوزف استالین نشسته بودند تا درباره جنگ جهانی دوم و دنیای پس از آن تصمیم بگیرند، سه صندلی گذاشتند و هر‌کدام جای رئیس سابق دولت کشورشان نشستند، البته با یک صندلی خالی در میان که جای خالی نماینده آمریکا بود، آمریکایی که سفیری در ایران نداشت که روی صندلی روزولت بنشیند و یاد ایام تازه کند. البته محکم‌کاری هم فراموش نشد و برای اینکه همه بدانند موضوع عکس چیست، نسخه‌ای از آن عکس معروف در کنار عکس جدید منتشر شد.
ماجرای عکس چه بود؟
اما این عکس یادآور چه چیز بود و نمایندگان بریتانیا و روسیه خاطره چه روزی را با چنین عکسی زنده می‌کردند؟ کنفرانس تهران، نشستی در سال ۱۳۲۲ هجری شمسی، ۱۹۴۳ میلادی بین رهبران متفقین در جنگ جهانی دوم، یعنی شوروی، بریتانیا و آمریکا بود. ژوزف استالین، رهبر وقت شوروی در محل سفارت کشورش، میزبان فرانکلین دلانو روزولت، رئیس‌جمهور وقت آمریکا و وینستون چرچیل، نخست‌وزیر وقت بریتانیا بود. این سه نفر آن زمان برای تصمیم‌گیری درباره جنگ جهانی و نحوه مقابله با آلمان نازی گرد هم آمدند و تصمیمات مهمی ازجمله تصمیم درباره عملیات معروف نرماندی را در همین‌جا گرفتند. تأثیر تاریخی این نشست در صحنه جنگ خود مسئله مهمی است، اما برای ایران و ایرانی‌ها این نشست سه ویژگی مهم داشت که در تاریخ ایران آن را برجسته کرده است. اول اینکه نشست بدون اطلاع ایران و به صورت سری و محرمانه در تهران برگزار شد. دوم اینکه در این نشست تصمیماتی درباره آینده ایران پس از جنگ گرفته شد. علت اینکه در چنین نشستی درباره ایران باید تصمیم گرفته می‌شد، با علت برگزاری آن در تهران هم‌پوشانی داشت و البته سومین و شاید مهم‌ترین ویژگی این نشست بود که در ذهن ایرانیان باقی مانده است: ایران آن زمان در اشغال متفقین بود. همین یکی از دلایلی بود که تصمیم گرفته شد نشست در تهران باشد، چون آنها با کنترل کاملی که روی تهران داشتند، می‌دانستند به‌راحتی می‌توانند امنیت محل برگزاری نشست را تأمین کنند و البته در همین نشست هم تصمیم گرفتند پس از پایان جنگ با ایران اشغال‌شده چه کنند. تصمیم البته بر ترک ایران قرار گرفت اما ذات برگزاری چنین نشستی با این ویژگی‌ها باعث شد کنفرانس تهران و آن عکس معروفش، در تاریخ ایران و در ذهن ایرانیان به‌عنوان یک نقطه تاریک و آزاردهنده ثبت شود.
رسمی و بی‌تعارف
برخلاف بسیاری از جنجال‌های این‌چنینی در عرصه دیپلماسی که حاصل درز خبر، انتشار عکسی توسط یک رسانه از محفلی خصوصی یا روشن‌بودن میکروفونی که نباید، هستند، این عکس توسط حساب کاربری رسمی سفارت روسیه منتشر شده بود تا مشخص شود طرف‌های حاضر در تصویر یا از معنا و مفهوم چنین عکسی برای مردم و مقامات کشور محل مأموریت باخبر نبوده‌اند یا برایشان اهمیتی نداشته است یا دلیل دیگری داشته‌اند که تصور کنند انتشار آن مسئله‌ای ایجاد نخواهد کرد. این گزینه سومی البته به نظر می‌رسد به واقعیت نزدیک بوده است و سؤال «آیا چنین کاری حساسیت‌برانگیز نخواهد بود؟» جواب منفی خود را چند سال پیش‌تر گرفته بود. این‌بار اما برخلاف تصور حضار، موجی از واکنش در میان مردم و مقامات ایران شکل گرفت.
جانشینی که سیدابراهیم رئیسی برای ظریف در دولتش معرفی کرده است، یعنی حسین امیرعبداللهیان نیز در همان توییتر به ماجرا واکنش نشان داد: «اقدام غیردیپلماتیک دو سفیر خارجی در تهران، افکار عمومی را در جمهوری اسلامی ایران مکدر کرده است و نشان‌دهنده بی‌توجهی به آداب دیپلماتیک و غرور ملی مردم غیور ایران است. اصلاح و جبران سریع این خطا، ضرورت دارد».
قالیباف هم در توییتر موضع گرفت: «اقدام دور از ادب دیپلماتیک و نامناسب سفرای دو کشور روسیه و انگلستان باید به‌سرعت توسط وزارت خارجه پیگیری شود. هر دو سفیر باید فورا به طور رسمی بابت اقدام انجام‌شده عذرخواهی کنند، در غیر‌این‌صورت واکنش قاطع دیپلماتیک ضروری خواهد بود».
سید‌رسول موسوی، دیگر دیپلمات ایرانی، دستیار ظریف و مدیرکل آسیای غربی وزارت خارجه اما با ارجاعی تاریخی به کشورهایی که سفرایشان در عکس بودند، هشدار داد: «عجیب است! درست ۱۲۰ سال پیش، محرم سال ۱۳۲۳ قمری، موسیو نوز بلژیکی که از طرف روس‌ها وزیر گمرکات ایران شده بود، عکسی از خود منتشر کرد که جرقه‌ای برای انقلاب مشروطیت و سرانجام اخراج او از ایران شد. به سفرای انگلیس و روسیه که فارسی می‌دانند توصیه می‌کنم ماجرای نوز را بخوانند!». ژوزف نوز که در دوران مظفرالدین‌شاه قاجار به وزارت رسیده بود، اختیارات مطلقی در حوزه کاری خود و نفوذ فراوانی بر امورات سیاسی و اقتصادی ایران داشت. او در یک میهمانی بالماسکه، لباس روحانیون ایران را به‌عنوان لباس مبدل خود انتخاب کرد و انتشار عکس او در این میهمانی، از جمله اتفاقاتی که موج واکنش منفی در میان گروه‌هایی از روحانیون و مردم ایران شد و خود از جرقه‌های روند اتفاقاتی شد که بعدها حاصلش انقلاب مشروطه بود.
علی نیکزاد، نایب‌رئیس مجلس و علیرضا سلیمی، عضو هیئت‌رئیسه، در میان صف طولانی نمایندگان به‌خصوص اعضای کمیسیون‌های مربوط بودند که به ماجرا واکنش نشان دادند و البته بسیاری‌شان هم صراحتا خواستار رفتن این سفرا از ایران شدند. عبدالله رمضان‌زاده، سخنگوی دولت سیدمحمد خاتمی، آذر منصوری، قائم‌مقام دبیر‌کل حزب اصلاح‌طلب اتحاد، محمود صادقی سیاست‌مدار اصلاح‌طلب و نماینده سابق مجلس و حسین جابری‌انصاری از معاونان سابق ظریف نیز ازجمله چهره‌هایی بودند که به این عکس واکنش نشان دادند. از میان چهره‌های خارج از کشور نیز بسیاری به این ماجرا واکنش نشان دادند. جان قزوینیان، مدیر اجرائی مرکز خاورمیانه در دانشگاه پنسیلوانیا ازجمله آنان بود که در توییتر به دو مسئله اشاره کرد و گفت نمی‌داند کدام‌یک از آنها بیشتر او را بهت‌زده می‌کند. «نقش‌پوشی بی‌شرمانه‌ای» که در این عکس «از دوره استعمارگری» رخ داده است یا صندلی خالی آمریکایی‌ها که از نگاه او به نوعی «به رخ کشاندن غیبت آنها» از ایران است.
دعوت یا احضار؟
واکنش رسمی ایران البته کمی مبهم بود. هر دو سفیر برای ادای توضیحات به وزارت خارجه رفتند اما خبر این ماجرا از سوی وزارت خارجه با عبارت «دعوت» منتشر شد، یعنی در دو خبر جداگانه اعلام شد این دو سفیر به وزارت خارجه «دعوت» شده‌اند. این از دید برخی نکته درخور‌توجهی بود که از «فراخوانده‌شدن» یا «احضار» در اعلام ماجرا استفاده نشده است. اما به‌هر‌حال هر دو به وزارت خارجه رفتند.
روسیه چرا؟!
یک اتفاق جالب توجه دیگر در واکنش‌ها به این اتفاق نوع تمایزی بود که برخی چهره‌ها و مقامات و رسانه‌های نزدیک به برخی نهادها بین سفیران بریتانیا و روسیه قائل می‌شدند. این گروه که برخی نمایندگان مجلس نیز در میان آنها بودند، به نوعی اعلام می‌کردند چنین اتفاقی از سوی سفیر روسیه بیشتر آنها را متعجب و ناراضی کرده است. این تمایز از دید برخی به این واکنش ملایم‌تر رسید که سفیر روسیه فریب‌خورده ماجرا بوده است و خبط اصلی از طرف بریتانیا بوده اما برخی نیز با همین استدلال که روسیه دوست ایران است، واکنش به جاگاریان را جدی‌تر طلب کردند و مثل معصومه پاشایی‌بهرام گفتند فقط رفتن او از سفارت قانع‌کننده خواهد بود.
از قالیباف تا ظریف
طیف گسترده‌ای از مقامات و چهره‌های سیاسی از جناح‌ها و گروه‌های مختلف ایران نیز مانند افکار عمومی به این عکس واکنش منفی نشان دادند. محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران عکس را «به‌شدت ناپسند» توصیف کرد و در توییتر به زبان انگلیسی نوشت: «امروز یک تصویر به‌شدت ناپسند را مشاهده کردم. باید به همگی یادآوری کنم که اوت ۲۰۲۱، نه اوت ۱۹۴۱ است و نه دسامبر ۱۹۴۳. مردم ایران از جمله در طی مذاکرات برجامی نشان داده‌اند که تقدیرشان هیچ‌گاه به تسلط قدرت‌های خارجی درنخواهد آمد و توسط تصمیمات داخل سفارت‌های خارجی تعیین نخواهد شد». دو تاریخی که ظریف نام برده هر دو به ماجرای اشغال ایران اشاره دارند. پس از آغاز جنگ جهانی دوم در شهریور ۱۳۱۸، سپتامبر ۱۹۳۹، ایران ابتدا اعلام بی‌طرفی کرد اما پس از آغاز تهاجم آلمان به شوروی به دلیل گستردگی مرز ایران با اتحاد جماهیر شوروی، این بی‌طرفی ناپایدار بود و تمایلاتی به سمت آلمان نازی در رضاشاه، حاکم وقت ایران دید شد. نیروهای متفقین به این دلیل و به بهانه حضور کارشناسان آلمانی در ایران این کشور را اشغال کردند. نیروهای متفقین در آگوست ۱۹۴۱ به ایران حمله کرده و آن را اشغال کردند. دسامبر ۴۳ نیز زمان برگزاری کنفرانس معروف تهران بود.
عذرخواهی‌نکردن روسیه و بریتانیا: منظور ضدایرانی نداشتیم!
سفرای دو کشور هر دو در وزارت خارجه درباره این اقدام توضیح دادند. جاگاریان به دعوت علیرضا حقیقیان، دستیار وزیر و مدیر کل اوراسیای وزارت خارجه رفت. در بیانیه وزارت خارجه درباره این جلسه آمده است: «سفیر روسیه در این ملاقات تصریح کرد که قصد او از انتشار این عکس صرفا یادآوری اتحاد روسیه با بریتانیا علیه ارتش نازی در طول جنگ جهانی دوم بوده و به‌هیچ‌وجه هیچ انگیزه و منظور ضدایرانی پشت انتشار این عکس وجود ندارد. سفیر روسیه ضمن تأکید بر روابط راهبردی دو کشور ایران و روسیه و مراودات عمیق و دوستانه بین دو کشور تصریح کرد: از اینکه انتشار این عکس باعث سوءتفاهم و رنجش خاطر مردم کشور دوست، ایران شده، اظهار تأسف می‌کنم. مدیرکل اوراسیای وزارت امور خارجه نیز پس از شنیدن توضیحات سفیر، ضمن تأکید بر روابط دوستانه دو کشور ایران و روسیه به او یادآوری کرد که انتشار این عکس حتی با قصدی که عنوان شد، قابل پذیرش نبوده و توجه لازم به مقتضیات تاریخی، سیاسی و فرهنگی کشور میزبان ازجمله مواردی است که باید مورد توجه دقیق سفرا قرار گیرد». بیانیه وزارت خارجه همچنین بر محافظت ملت ایران از استقلال‌شان تأکید کرد.
سفارت روسیه نیز در توییتر نوشت: «با توجه به واکنش مبهم به عکس‌مان، مایلیم ذکر کنیم که این [عکس] هیچ محتوای ضدایرانی‌ای ندارد. ما قصد نداشتیم احساسات ملت دوست و مهربان ایران را جریحه‌دار کنیم. تنها معنایی که این عکس در بر دارد، گرامی‌داشت تلاش‌های مشترک کشورهای متحد علیه نازیسم در طی جنگ جهانی دوم است. ایران دوست و همسایه ماست و ما به تحکیم روابطمان بر‌اساس احترام دو‌جانبه ادامه می‌دهیم».
پیمان سعادت، دستیار وزیر و مدیرکل اروپای غربی وزارت امور خارجه، نیز سفیر بریتانیا را به وزارت امور خارجه دعوت کرد و با «غیر قابل قبول دانستن» این اقدام که باعث «جریحه‌دارشدن احساسات و غرور ملی مردم ایران» شده، تأکید کرد: «مردم بزرگ ایران در طول تاریخ همواره ثابت کرده‌اند که هر‌گونه تحرکات زاییده تفکرات استکبارمآبانه را قویا مردود شمرده و در برابر آن ایستادگی می‌کنند». سفیر بریتانیا نیز طبق اطلاعیه وزارت خارجه در‌این‌باره، در پاسخ ضمن ابراز تأسف از سوءتفاهم به‌وجود‌آمده، اظهار کرد: ضمن احترام به جمهوری اسلامی ایران و مردم بزرگ و تاریخ این کشور، تأکید می‌کنم هیچگونه قصد و نیت سوئی در پشت این موضوع وجود نداشته و سفرا در‌صدد بوده‌اند تنها اتحاد روسیه و بریتانیا علیه آلمان نازی در زمان جنگ دوم جهانی را یادآوری کنند. سفیر بریتانیا در پایان ابراز امیدواری کرد بتواند در دوره مأموریتش در تهران، بر‌اساس جلب و ارتقای احترام و اعتماد متقابل، به توسعه روابط دو کشور کمک کند».
به‌این‌ترتیب، سفیر روسیه و سفیر بریتانیا هیچ‌کدام در واکنش به انتقادات «عذرخواهی» نکردند و تنها به اظهار تأسف و تأکید بر روابط و احترام قناعت کردند. این نکته‌ای بود که البته از دید ناظران نیز پنهان نماند؛ اما فعلا به نظر می‌رسد اتفاق دیگری در این زمینه نخواهد افتاد و واکنش جدی‌تری به ماجرای عکس شکل نخواهد گرفت.
تجربه قبلی جاگاریان
شرکلیف، هنوز یک ماه نشده در تهران به‌عنوان سفیر مشغول به کار است؛ اما شاید تجربه جاگاریان در این مورد باعث شده است او هم مشکلی در چنین عکسی نبیند. جاگاریان که از سال ۹۰ خورشیدی سفیر روسیه در ایران بوده است، عکسی درست مشابه همین عکس را در همان محل با نیکولاس هایتون، سفیر وقت بریتانیا در ایران گرفته بود و آن زمان هم عکس در حساب رسمی سفارت روسیه منتشر شده بود.
