نقد و نمایش فیلمی از فروغ فرخزاد +عکس
فیلم مستند «خانه سیاه است» ساخته زنده‌یاد فروغ فرخزاد در قالب برنامه«شب‌های مستند» موزه سینما نمایش درآمد.
به گزارش گروه رسانه‌ای شرق، نمایش فیلم «خانه سیاه است»،با حضور پیروز کلانتری، پرویز جاهد وفخرالدین سیدی در سالن فردوس موزه سینما به نمایش در امد . فخرالدین سیدی مستندساز که اجرای برنامه را بر عهده داشت، گفت: در روزهای اخیر مقاله‌ای از آقای تهامی نژاد خواندم که او عنوانکرده بود، زمانی که دانشجوی رشته روزنامه نگاری بوده است، ابراهیمگلستان از آن‌ها دعوت کرده تا به تماشای اثر بنشینند و او برای اولین باردر استودیو گلستان با «خانه سیاه است» رو‌به‌رو شده بود.
فروغ سینما را از راه تدوین آموخت
در ادامه پرویز جاهد منتقد و پژوهشگر سینما گفت: از موزه سینما براینمایش این اثر سپاسگزارم. سلیمان میناسیان فیلمبردار این فیلم همچنانزنده است و در لندن زندگی می‌کند. البته وی به دلیل بیماری، شرایطمطلوبی ندارد.
وی افزود: «خشت و آینه» اولین اثر داستانی و «خانه سیاه است» اولیناثر مستند است که صدابرداری آن‌ها سر صحنه انجام شده است. اکنونو پس از این همه سال اهمیت این مستند در دنیا شناخته شده به همیندلیل در مجامع سینمایی و جشنواره ها«خانه سیاه است» بارها بهنمایش درآمده و مقالات و پایان نامه‌های مختلفی درباره ارزش آن نوشتهمی‌شود و این موضوع ما را به یاد روزهایی می‌اندازد که در دهه ۴۰ بسیاری از منتقدان ایرانی به این اثر و فروغ فرخزاد حمله کرده وکارگردانی اثر را انکار می‌کردند.
این منتقد سینما ادامه داد: این فیلم اولین بار در کانون فیلم تهران کهتوسط فرخ غفاری راه اندازی شده بود، به نمایش درآمد. ذکر این نکته حائزاهمیت است که شکل‌گیری فیلمخانه ملی ایران نیز نتیجه زحمات ویاست. در اکران مذکور بسیاری از منتقدان و سینه فیل‌های ایرانی حضورداشتند و حملات تندی به سازندگان اثر صورت گرفت.
جاهد بیان داشت: «خانه سیاه است» با سفارش انجمن کمک به جزامی‌هاساخته می‌شود اما از سطح فیلم گزارشی و تبلیغاتی فراتر رفته و به یکبیانیه شاعرانه و فلسفی درباره یک بیماری مهم و مربوط به عهد عتیق تبدیلمی‌شود.
جاهد ادامه داد: فروغ فرخزاد به عنوان منشی وارد استودیو گلستان شدهو به تدریج اصول کار را می‌آموزد. همچنین سهراب سپهری و نجفدریابندری از دیگر چهره‌های حوزه ادبیات هستند که به استودیو گلستانرفت و آمد داشتند، با این وجود نکات چندانی از سینما نمی‌دانستند. فروغدر تدوین فیلم «موج و مرجان خارا» نقش داشت و سینما را از راه تدوینآموخت.
وی خاطرنشان کرد: زمانی که گلستان سفارش این فیلم را دریافت می‌کند، متوجه این نکته می‌شود که حتما فروغ باید این اثر را کارگردانی کند.
جاهد خاطرنشان کرد: به اعتقاد من «خانه سیاه است» آغازگر نوعیسینمای مستند مدرنیستی در ایران است و رد سبک مینیمالیسم را می‌تواندر فیلم مشاهده کرد. آن زمان برداشت بلند در سینمای ایران رایج نبودهاست در صورتی که این موضوع در فیلم به چشم می‌خورد. «خانه سیاهاست» دارای وجوه مینیمالیستی است که بعدها در سینمای آوانسیان وکیارستمی شاهد این موضوع هستیم.
جاهد با بیان اینکه نگاه همدلی برانگیز فروغ نسیت به حاشیه نشین‌هایجزامی به گونه‌ای است که پیشتر شاهد آن نبودیم، افزود: فروغ شاعریدردمند و دارای نگاه انسانی بود. نکته مثبت اینکه دید آمیخته به شفقت وترحم او باعث نشده تا کاراکترها جلوه‌ای خار و ذلیل پیدا کنند. این فیلم بایک ذهنیت شاعرانه ساخته شده است و مشابهت‌های بسیاری با کتابشعر «آیه‌های زمینی» دارد.
وی ادامه داد: بر خلاف شعر «آیه‌های زمینی» که نومیدانه است، در فیلم ودر دل سیاهی زندگی، همچنان کاراکترها نور را طلب می‌کنند. تضاد ودیالکتیک نور و ظلمات در سرار «خانه سیاه است» جاری است.
جاهد با بیان اینکه فرآیند تحقیق در این فیلم لحاظ شده است، بیان داشت: من فیلمی درباره سلیمان میناسیان فیلمبردار این اثر ساخته‌ام و او تعریفمی‌کند که ذهن فروغ بسیار با این موضوع درگیر بوده‌است.پیش از آغازفیلمبرداری، گروه بدون فروغ فرخزاد برای افتتاح یک جزام خانه به مشهدمی‌روند. قرار بوده این فیلم در مشهد ساخته شود، اما وقفه‌ای در روندفیلمبرداری شکل می‌گیرد و دکتر راجی تبریز را پیشنهاد می‌کند.
وی ادامه داد: «خانه سیاه است» در دورانی ساخته شده که ساختارگرایی بحث روز به شمار می رفته است. این تاثیر و ساخت دوگانه‌ها درفیلم‌های گلستان نیز وجود دارد. در اینجاست که دو گانه «زیبایی وزشتی»، «رنج و خوشبختی»، «شب و روز» و «نور و ظلمت» مطرحمی‌شود و در تدوین فیلم نیز دقیقا همین کار را صورت می‌دهد.
وی یادآور شد: از نظر تاریخی، «خانه سیاه است» یک فیلم درجه یکمدرنیستی در تاریخ سینمای ایران است و همچنین یک فیلم مقاله ممتاز بهشمار میرود و فروغ توانسته یک موضوع سفارشی را کاملا مال خود کردهو جهان‌بینی شخصی خود را در آن ارائه کند.
نماهای فیلم گویا تقطیعشعر فروغ است و این فیلمساز توانسته در این خصوص موفق عمل کند واثر در نهایت نگاه بدبینانه همراه با کورسوی امید که ریشه در جهان بینیشخصی فروغ دارد را عیان می‌کند.
صداگذاری های زیادی در فیلم وجود دارد
در ادامه این نشست پیروز کلانتری نویسنده و مستندساز پیشکسوت نیزگفت: صدابرداری این فیلم در صحنه بوده اما این موضوع به صورت کاملدر تدوین اجرا نمی‌شود و درنهایت شاهد هستیم که صداگذاری‌های زیادیدر فیلم وجود دارد.
وی افزود: عباس بهارلو در آن زمان با نام مستعار غلام حیدری درمطبوعات می‌نوشت. او کتابی به نام «فروغ فرخزاد و سینما» نوشته که اثرجالبی است. بیش از نود درصد مطالب این کتاب درباره «خانه سیاهاست» دربرگرفته و او می‌گوید ما جزئیات زیادی درباره فعالیت فروغ درمجموعه فیلم‌های «چشم انداز» نمی‌دانیم.
کارگردان «پرسه» گفت: «خانه سیاه است» فیلم فروغ است و ارتباطی باابراهیم گلستان ندارد. اما این موضوع باعث مناقشاتی شده است. فروغکارهای زیادی در استودیو گلستان انجام داده و مخصوصا به عنوانتدوین‌گر حضوری فعال داشته است. او دو سفر به خارج از کشور داشتهو در آن‌ها سینما را دنبال کرده است. به عقیده من در حدود نود درصد اینفیلم، نقش فروغ جریان دارد. امروز که دوباره شاهد این فیلم بودم به ایننکته رسیدم که «خانه سیاه است» با آن دوره و زمانه نسبت نزدیکی دارد.
وی با بیان اینکه بستری که این فیلم در آن ساخته می‌شود نیز دارایاهمیت است، بیان داشت: سینمای مستند ایران به عنوان یک جریان به دوسرفصل تقسیم می‌شود. استودیو گلستان سال ۱۳۳۷ به وجود آمد و درآنجا فیلم‌های زیادی ساخته می‌شود. این استودیو در بخش خصوصیشکل گرفت و تکیه به نوعی تهیه‌کننده دارد که کارگردان هم است. افرادبسیاری در این استودیو کار می‌کنند. اما سینمای مستند ایران از سال۱۳۴۳ و زمانی که وزارت فرهنگ و هنر شکل می‌گیرد آغاز می‌شود.
وی ادامه داد: جریانی که گلستان به وجود آورد به یک جریان و پیشنهادادامه‌دار تبدیل نمی‌شود. شروع سینمای متفاوت ما با فیلم‌هایی همچون«گاو» یا فیلم «خشت و آینه» است.
فیلم دارای جهانی شاعرانه است
کلانتری خاطرنشان کرد: زمانی که به سینمای مستند نگاه می‌کنیم، «خانهسیاه است» از زوایای بسیاری جز اولین‌ها به شمار میرود. فیلم‌هایمستند و داستانی گلستان پس از فیلم مستند فروغ، تفاوت‌های زیادی راتجربه می‌کند. فیلم نگاهی امیدوارانه دارد و با یک وضعیت سخت رو به رومی‌شود و این موضوع به کرات مورد توجه بوده است. فیلم «خانه سیاه» است در میان منتقدان خارج از ایران نیز بسیار دیده شده و جاناتانرزنبام و کریس مارکر آن را ستودند.
وی ادامه داد: گفته می‌شود در سینمای مستند اساس بر تحقیق است واگر این اتفاق رخ ندهد ، قوامی در کار نیست. «خانه سیاه است» در ۱۲ روز فیلمبرداری شده اما تدوین آن ماه‌ها به طول انجامیده است. باید دیدتحقیق چه نقشی در این فیلم دارد. اگر فیلمی صرفا بخواهد به موضوعخاص بپردازد دارای تاریخ مصرف خواهد بود و باید جهان فیلمساز را درخود داشته باشد تا به ماندگاری دست پیدا کند. این فیلم دارای جهانشاعرانه فروغ و همینطور طنازی و عمیق خاص خود است.
کلانتری در خصوص فرآیند تحقیق در ساخت یک فیلم مستند ، گفت تحقیقدر کل مسیر یک فیلم جریان دارد و اینگونه نیست که ابتدا تحقیق انجامشده و بعد بر مبنای آن فیلمی ساخته شود. فروغ این فیلم را بیرون کشیدنزیبایی از زشتی نمی‌بیند، چراکه این موضوع بسیار در فیلم مطرح شدهاست و به نظر من هم بحث بی‌ربطی است. ابتدا باید پرسید زیبایی وزشتی به چه معناست زیرا هر کدام دارای معانی گسترده‌ای هستند. فروغهمانطور که در آن دوره به عنوان یک شاعر زن مشهور بود اما همواره بهحاشیه رانده می‌شد و این موضوع بر خلاف تصور رایج است.. به عقیدهمن فیلم در تدوین دچار ضعف است. من گاهی این فیلم را بدون گفتارتماشا کرده‌ام و باید بگویم تصویر دارای قدرت زیادی است و بدون گفتارمتن نیز اثر گذار است. با دیدن «خانه سیاه است» گاهی به یاد فیلم «شبو مه» ساخته آلن رنه می‌افتم که دارای موقعیتی دهشتناک است. به نظرمن مکان‌های زیاد و پیام‌های کوتاه به نوعی آشوب تصویری منجر شده ومن هیچ‌گاه نتوانستم با آن ارتباط برقرار کنم. در این اثر، دو فضای شروعو وسط متعلق به گلستان است و او به عنوان تهیه‌کننده نیاز دیده که اینفضا را مشخص کند. من مطمئنم متن‌های این مستند از جنس گلستان ومتعلق به اوست.
کلانتری ابراز داشت: فیلم درباره «جزامی‌ها» نیست و در بستر موقعیتجزامی‌ها، فیلمساز گفت‌وگوی خود با خالق را شکل می‌دهد. البته او باجزامی‌ها به عنوان وسیله رفتار نکرده بلکه آن‌ها را برای شکل دهی بهگفت‌و‌گو به عنوان یک بستر دیده است.
وی بیان داشت: در فیلم مشاهده‌گر فیلمساز دخالتی نمی‌کند اما نوعیانتخاب را صورت می‌دهد و به جز این مسئله، نمی‌توان به شکلی دیگریفیلم را تولید کرد و قرار نیست هر آنچه که در طبیعت وجود دارد عینا درفیلم مستند ثبت شود، چراکه در این صورت دیگر خلاقیت هنرمند معناییندارد.
در این برنامه افرادی همچون: پیروز کلانتری، پرویز جاهد، سعید رشتیان، ارد عطارپور، فخرالدین سیدی، پروین ثقه الاسلامی، محمد مقدم، محمدعلی حسین نژاد، فاطمه محمدی مدیرعامل موزه سینما و ... حضورداشتند.
