انجمن‌های علمی و تقویت اثربخشی علم

\فعالیت‌های علمی (آموزشی، پژوهشی و ترویجی) به‌طور معمول در دانشگاه‌ها و پژوهشکده‌ها جریان دارد. استادان و پژوهشگران فعال در این نهادها، بر اساس یک مسئولیت علمی برای شناخت واقعیت‌ها و قانونمندی‌های جهان طبیعی و اجتماعی و همچنین بر اساس یک مسئولیت اجتماعی برای بهبود زندگی مردم و رفاه جامعه فعالیت‌های علمی خود را دنبال می‌کنند. با وجود این، کنش‌های علمی فقط در محدوده نهادهای دانشگاهی و پژوهشگاهی جریان ندارد. اجتماع علمی دامنه و گستره‌ای بیش از نهادهای رسمی علمی دارد. شماری از کنشگران علمی که گاه بسیار تأثیرگذار هم هستند، بیرون از نهادهای رسمی علمی فعالیت می‌کنند. یک دلیل آن این است که نهادهای رسمی علمی معمولا در چارچوب‌های محافظه‌کارانه بوروکراتیک و ایدئولوژیک فعالیت می‌کنند و همین باعث می‌شود که شماری از کنشگران علمی نتوانند در این نهادها وارد شوند یا استادان و پژوهشگران فعال در آکادمی نتوانند برخی از کنش‌های علمی-اجتماعی خود را در این نهادها انجام دهند. در چنین شرایطی، انجمن‌های علمی به‌عنوان سازمان‌های علمی مردم‌نهاد نقش مهمی در بازنمایی سازمان‌یافته اجتماع علمی درون و بیرون آکادمی دارد. انجمن‌های علمی بر اساس فعالیت‌های داوطلبانه کنشگران علمی ایجاد شده و فعالیت می‌کنند تا نقش و مسئولیت‌های علمی و اجتماعی این کنشگران در زمینه‌ای وسیع‌تر از نهادهای رسمی علمی ایفا شود. این انجمن‌ها بستری مناسب برای پیوندها و همکاری‌های علمی بین دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌های مختلف هستند. اعضای هیئت‌علمی دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌های مختلف از طریق انجمن‌های علمی می‌توانند پیوندها و همکاری‌های خود را تقویت کنند، نقش ترویجی علم را در یک دامنه وسیع‌تری دنبال کنند، مسئولیت‌های اجتماعی و مردم‌مدارانه علم برای اصلاح اجتماعی و بهبود زندگی مردم را در همراهی با سمن‌ها و جنبش‌های اجتماعی بهتر و روان‌تر دنبال کنند و خلاصه اثربخشی علمی و اجتماعی خود را افزایش می‌دهند. سابقه برخی از انجمن‌های علمی در ایران در رشته‌های علوم انسانی و اجتماعی به پیش از انقلاب برمی‌گردد. بعد از یک دوره رکود و فترت، از اوایل دهه 70 شماری از دانشگاهیانی که به اهمیت نقش و عملکرد انجمن‌های علمی در توسعه علمی و ایفای نقش اجتماعی علم واقف بودند، در راستای یک مسئولیت اجتماعی به صورت داوطلبانه به تأسیس انجمن‌ها همت کردند. انجمن جامعه‌شناسی ایران که در سال 1370 تأسیس شد، در این زمینه پیشگام بود و انجمن‌های علوم سیاسی ایران، مطالعات فرهنگی و ارتباطات، جمعیت‌شناسی ایران، انجمن انسان‌شناسی ایران و... از انجمن‌های پیشرو و مؤثری بوده‌اند که در دهه‌های 70 و 80 شمسی ایجاد شده و توسعه پیدا کرده‌اند. این انجمن‌ها همکاری‌های سازنده‌ای در فعالیت‌هایی مثل برگزاری همایش‌ها داشته‌اند و در چارچوب امکانات و محدودیت‌های موجود برای فعالیت‌های سازمان‌های مردم‌نهاد، نقش مؤثری در سازمان‌یابی کنشگری اجتماعات علمی، رونق فعالیت‌های ترویجی آنها، تقویت پیوندهای بین دانشگاهی، تقویت جنبه‌های مردم‌مدارانه اجتماعات علمی و تحکیم پیوندهای بین انجمنی داشته‌اند. این انجمن‌ها با رویکردی فراگیر توانسته‌اند از چارچوب محدودیت‌های بوروکراتیک و ایدئولوژیک تا حد زیادی فراتر روند و کانونی برای فعالیت همه کنشگران علمی برون و درون دانشگاه، صرف‌نظر از تفاوت‌های فکری و مشرب‌های سیاسی آنها باشند. انجمن علوم سیاسی ایران که در سال 1382 تأسیس شده، بدون تردید از انجمن‌های پیشرو و موفق علوم اجتماعی ایران است که با رویکردی فراگیر و مبتنی بر کار حرفه‌ای علمی و مسئولیت‌شناسی اجتماعی، کارنامه‌ای درخشان در تعاملات علمی و برگزاری همایش‌های مفید و مرتبط با مسائل اساسی حوزه سیاست در ایران داشته است. این انجمن همچنین با یک رویکرد تعاملی بین‌ رشته‌ای به پیوندهای بین‌ انجمنی اهمیت داده و برای برگزاری رویدادهای علمی، تعامل بسیار خوبی با سایر انجمن‌های علوم اجتماعی، به‌ویژه انجمن جامعه‌شناسی ایران داشته است.

همت و کوشش بنیان‌گذاران، اعضای هیئت‌مدیره و اعضای انجمن علوم سیاسی ایران در مسیر سازماندهی اجتماع علمی علوم سیاسی ایران و اثربخش‌تر‌کردن علمی و اجتماعی آن را باید ارج گذارد و امیدوار بود کنشگران علمی درون و بیرون آکادمی به اهمیت نقش انجمن‌های علمی در توسعه رونق دانش و اثربخشی آن توجه بیشتری کنند و با پیوستن به انجمن علمی خود، آن را تقویت کرده و به رشد و تعالی آن کمک کنند.

* دانشیار جامعه‌شناسی دانشگاه خوارزمی و رئیس انجمن جامعه‌شناسی ایران