امام رضا (ع) کرامت انسانی و حقوق شهروندی

محمد امین صعودی- کرامت انسانی و حقوق شهروندی مفاهیمی هستند که به ارزش و احترام حاکم بر شخص انسان و حقوق و تعهداتی که به عنوان شهروند دارد، اشاره دارند. حقوق شهروندی شامل حقوق اساسی مانند حق زندگی، آزادی، انتخابات، حق برابری در قبال قانون و غیره می‌شود. کرامت انسانی هم به بخشی از ارزشمندی‌های انسانی اشاره دارد که مستقل از جنسیت، نژاد، مذهب و سایر موارد است.

آیه کرامت در قرآن به جایگاه والای انسان در آفرینش و برتری او بر دیگر موجودات اشاره دارد. خداوند متعال می‌فرماید: “و لقد کرّمنا بنی آدم و حملناهم فی البر و البحر و رزقناهم من الطیبات و فضلناهم علی کثیر مماً خلقنا تفضیلاً”. این آیه نگاه اصلی قرآن به انسان را می‌نمایاند و از جمله امتیازات انسان، عقل اوست.

در دیدگاه اسلامی، کرامت انسانی به معنی بزرگواری و ارزشمندی شخصیت انسان است. این مفهوم از آیات قرآن مانند آیه ۷۰ سوره اسراء و ۱۳ سوره حجرات پیروی می‌کند. امام علی (ع) نیز در نامه به مالک اشتر، بر احترام و حفظ حرمت غیرمسلمانان تأکید نموده است.

حضرت امام رضا (ع) که هشتمین امام شیعیان است، در تاریخ اسلام جایگاه مهمی دارد. وی به عنوان امام معصوم و پیشوای روحانی و معنوی، در زندگی مسلمانان الگویی ارزشمند است. تعلیمات و توجیهات امام رضا (ع) به عنوان یکی از منابع اسلامی و نهادهای علمی و فرهنگی مورد توجه عده‌ای از مسلمانان و محققان دینی و علمی قرار دارد.

در ایران، ایام ولادت ایشان و دهه کرامت به احترام مقام حضرت و محل شهادت ایشان مورد توجه قرار می گیرد و به خاطر  ابراز علاقه به جایگاه معنوی و تاثیرات فرهنگی ایشان نامگذاری شده است لکن بیشتر توجه از منظر معرفتی کلامی و بیان معجزات و کرامات ایشان می باشد و مهمترین تاثیرات اجتماعی ایشان و مبانی حقوقی که طی دوران حیاتشان منتشر کردند را نه بازگو می کنند و نه آنچنان که باید عمل می نمایند ، در ادامه به چند مورد از فرمایشات ایشان در این زمینه اشاره می‌گردد.

کرامت انسانی و حقوق بشر

امام رضا (ع) به تأکید بر حفظ و احترام به حقوق بشر، شامل حق زندگی، آزادی، عدالت و غیره، پرداخته‌اند و از مؤمنان خواسته‌اند که این حقوق را در همه ابعاد زندگی احترام بگذارند.

طبق فرمایش جناب استاد سید مصطفی محقق داماد ، حضرت امام رضا (ع) در طی سفر اجباری از مدینه به مرو در نیشابور حدیثی را بیان فرمودند که مشهور می باشد به حدیث سلسله الذهب که در آن فرمودند «لااله الاالله، دژ محکم من است؛ پس هرکس که داخل دژ من گردد، از عذاب من در امان است» ، و این حدیث در شرایطی بیان شد که گروه های مختلف مردم و مسلمانان با بهانه های عدیده ای یک دیگر را تکفیر می نموند و اختلاف شدیدی بین مردم و علما شکل گرفته بود. دلیل بیان این نقل از حضرت امام رضا (ع) پایان دادن به فضای تکفیر و ایجاد یک مرام جدید بود که هرکس به خداوند ایمان بیاورد حقوقش محترم است و باید این فضای تکفیر را پایان دهید. 

کرامت انسانی و احترام به انسانیت

امام رضا (ع) تأکید داشته‌اند که هر انسانی باید به‌عنوان انسان با ارزش و با احترام مورد نظر قرار گیرد و هیچ انسانی بر اساس نژاد، مذهب، جنسیت یا دیگر موارد تبعیضی مورد تبعیض قرار نگیرد ، ایشان در عیون اخبار الرضا می فرمایند خداوند توانمندان را مکلف کرده است تا برای أمور بیماران زمینگیر و دیگر مبتلایان قیام کنند.

در طی جلسات امام با پیشوایان مذاهب و رهبران دانش و اندیشه ایشان فرمودند : ای حاضران اگر در میان شما کسی هست که اسلام را باور ندارد و می خواهد در این باره سؤال کند بدون هیچ ملاحظه ای بپرسد و از چیزی بیم به دل راه ندهد. 

 عبارت بدون هیچ ملاحظه ای بپرسد و از چیزی بیم به دل راه ندهد در  این فراز کوتاه به راستی احترام به اندیشه و کرامت انسانی گفتگو کننده است که بیمی به دل راه ندهد و از مقامی نهراسد و شرمگین نشود و آنچه در دل دارد، بی بیم و هراس بر زبان آورد.  با توجه فضای جلسه این موضوع به خوبی روشن می شود که حضور شخص خلیفه و ارباب مذاهب و عالمان و کارگزاران حکومت در جلسه ای که حضرت امام رضا (ع) تشریف داشتند چنان جو سنگینی ایجاد  کرده بود که ممکن بود بر گفت و گو ها سایه افکند و شکوه مجلس ،  طرف گفتگو و پرسشگر را دچار شرم و دلهره نماید.

کرامت انسانی در گفتمانهای علمی

در میانه گفتگوی امام با سلیمان مروزی و اشتباه های  او در مناظره،  مأمون ، سلیمان را سخت نکوهش کرد و گفت: سلیمان ! وای بر تو؟ چقدر اشتباه میکنی و از این شاخه به آن شاخه می پری این موضوع را کنار بگذار و موضوع دیگری مطرح کن و .... امام رضا الله فراز یاد شده را بر زبان آورد و فرمود، با متکلم خراسان مدارا کنید ... و به او فرصت گفتگو بدهید و بر او خرده نگیرید تا بتواند آنچه در دل دارد بر زبان آورد.

این بالاترین شیوه در ارج گذاری به شأن انسانی گفتگو کننده است. نیز امام در بخش دیگری از مناظره با سلیمان مروزی که مورد پرخاش قرار گرفت، می گوید: «دعه ... لا تقطع علیه مسألته ... تکلم یا سلیمان ...!».  خطاب به مأمون او (سلیمان مروزی ، متکلم خراسان را آزاد بگذار و سؤالش را قطع مکن .... سلیمان سخن بگو... این برخوردها بیانگر احترام به جایگاه انسانی طرف مناظره است.

کرامت انسانی و احترام به اندیشه ها

ایشان نقل قولی از حضرت رسول  بیان فرمودند که پیامبر اکرم (ص) فرمودند: من هیچگاه با انجام دادن کاری که بدعت است و درباره آن دستوری نرسیده است، به دیدار خدای بزرگ نخواهم رفت. من از زورگویان نیستم. خدای متعال پس از این جریان این آیه را بر محمد فرو فرستاد ای محمد!  اگر خدا میخواست همه مردم روی زمین به دین می گراییدند از روی اجبار و ناگزیری چنانکه هنگام دیدن حقایق پس از مرگ و دیدار قدرت حق در آخرت ایمان خواهند آورد. 

من اگر با مردم روشی اجباری در پیش گیرم، نه سزاوار پاداشند و نه شایسته ستایش؛ لیکن من میخواهم که با آزادی و اختیار به دین بگروند و مجبور نباشند تا شایسته قرب و اکرام من گردند و در مینوی جاوید، جاودانه زندگی کنند.

آیا تو مردمان را مجبور می سازی تا دین باور باشند ؟ احترام و کرامتی که انسان ها دارند مانع می گردد که پیامبر اسلام همگان را به اجبار به دین باوری وا دارد و با زور و قدرت آنان را معتقد بار آورد؛ زیرا که چنین دین باوری جایگاه و کرامت انسانی انسانها را نادیده میگیرد و این کار در منطق دین نادرست است. 

گرایش به دین باید از سر عقل و شناخت صورت گیرد و اختیار و آزادی انسانی در آن رعایت گردد تا باورها و ایمان ها ریشه دار و درونی باشد. از این رو می نگریم که پیامبران به نشر فکر و دین باوری میان مردم پرداختند و چشم بسته و نادانسته عقیده ای را از کسی نخواستند .

کرامت انسانی و اجتناب از ظلم و ظلم تراشی

امام رضا (ع) همواره به مخالفت با هرگونه ظلم و ستم، همچون ظلم سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و غیره، تأکید داشته‌اند و از مؤمنان خواسته‌اند که در برابر ظلم و ستم ایستادگی کنند و به حقیقت و عدالت پایبند باشند.

ایشان در رابطه با حکومت بنی عباس می فرمایند:  حکومتهای غیر مردمی و ظالم اموال را در انحصار ثروتمندان قرار دادند.به راستی نمیتوان از کرامت انسانی سخن گفت و منابع ثروت را در انحصار ثروتمندان قرار داد. این عملکرد ناسازگار با کرامت انسان هاست و زمینه اصلی تهیدستی و تباه سازی حقوق توده ها است. 

امام رضا (ع) به مأمون میگوید که در سایه دولت تو کسانی به کار مشغولند و بر جامعه حکم می رانند که ثروت های عمومی را در انحصار گرفتند و دست توده ها را از آن تهی ساختند. بنابراین و در پرتو این حکمت رضوی هر دولت و حاکمیتی که چنین شیوه ای در پیش گیرد و جانبدار ثروتمندان باشد و گردش ثروت را به سوی و سود آنان قرار دهد، کرامت توده های انسانی را پایمال کرده است و هر سخنی درباره جانبداری از مردم بر زبان آورد، لاف و گزاف و فریبکاری است.

کرامت انسانی و حفظ حرمت انسان

پاسداری از کیان انسانی محرومان و حرمت نهادن به کرامت انسانی آنان سیره تردید نا پذیر همه پیشوایان الهی است و امام رضا (ع) تجسم راستین پیامبر و امامان است. مردی نزد امام رضا (ع) آمد و گفت: ای پسر پیامبر خدا! من هزینه زندگی ام را گم کردم و برایم چیزی نمانده که مرا به خانه و خانواده ام برساند به من قرضی بده و آن را از طرف تو صدقه خواهم داد. 

امام به خانه رفت و از در خانه دست خویش را بیرون آورد و گفت: این کیسه را بگیر و در آن دویست دینار بود و ما را نیازی به صدقه  دادن تو نیست. آن مرد گفت: ای پسر پیامبر خدا چرا چهره خویش را نمی نمایانی و از در بیرون نمی آیی؟

امام فرمود: ما خاندانی هستیم که نمی توانیم خواری و ذلت سؤال کردن را در رخسار سائل بنگریم .