«شرق» مواضع چند روز اخیر ترامپ در قبال تهران را واکاوی می‌کند
داستان متفاوت ایران
در‌حالی طی ۴۸ ساعت گذشته مواضع دونالد ترامپ درباره ایران، آینده مذاکرات هسته‌ای و نیز تأیید و تکذیب‌ها درباره انتخاب استیو ویتکاف به عنوان مسئول پرونده هسته‌ای ایران در صدر خبرها بود که دونالد ترامپ در اولین سخنرانی خارجی خود به موضوع ایران اشاره‌ای نداشت.
اول، دیپلماسی
عبدالرحمن فتح‌الهی: در‌حالی طی ۴۸ ساعت گذشته مواضع دونالد ترامپ درباره ایران، آینده مذاکرات هسته‌ای و نیز تأیید و تکذیب‌ها درباره انتخاب استیو ویتکاف به عنوان مسئول پرونده هسته‌ای ایران در صدر خبرها بود که دونالد ترامپ در اولین سخنرانی خارجی خود به موضوع ایران اشاره‌ای نداشت. رئیس‌جمهور جدید آمریکا روز پنجشنبه از طریق ویدئو کنفرانس در مجمع جهانی اقتصاد (داووس) سخنرانی کرد و تقریبا به بیشتر تحولات جاری در حوزه سیاست خارجی پرداخت؛ از نقش تیمش در پایان جنگ غزه گرفته تا تلاش برای پایان‌دادن به جنگ اوکراین، برنامه‌ریزی برای سرمایه‌گذاری ۶۰۰ میلیارد دلاری عربستان در آمریکا، امید به تعامل بیشتر با چین، حصول توافق خلع سلاح هسته‌ای با مسکو و پکن، درخواست از اوپک برای کاهش قیمت نفت، تهدید اروپا و کانادا به افزایش تعرفه‌های تجاری و مطرح‌شدن تقاضای شخصی ترامپ برای برقراری تماس تلفنی با پوتین.
با وجود آنکه خبری از ایران در سخنرانی ترامپ در نشست داووس نبود، اما در دو روز گذشته رئیس‌جمهور آمریکا در محافل مختلف چندین بار از سیاست خود در قبال تهران رونمایی کرد. در یکی از مهم‌ترین مواضع ترامپ، او ضمن رد خبرها درباره انتخاب استیو ویتکاف در جایگاه مسئول ویژه امور ایران و مسئول مذاکرات هسته‌ای، خبر داد: «در روزهای آینده جلساتی را درباره موضوع ایران برگزار خواهد کرد». ترامپ که در حین امضای فرمان‌هایی اجرائی در کاخ سفید به سؤالات خبرنگاران پاسخ می‌داد، در ادعایی ابراز امیدواری کرد: «خوب خواهد بود اگر بتوان مشکلات با ایران را بدون حمله اسرائیل به تأسیسات نظامی حل کرد».
در تحلیل نکته فوق، محمدجواد جمالی‌نوبندگانی در گفت‌وگویش با «شرق» یادآور می‌شود: «دونالد ترامپ علاوه‌بر اولین سخنرانی خارجی خود در نشست داووس، در نخستین سخنرانی خود پس از مراسم تحلیف در کنگره نیز به ایران اشاره نکرد». به نظر او: «این مسئله نشان می‌دهد که رئیس‌جمهور جدید آمریکا اولویت‌های خود را روی مسائل داخلی ایالات متحده و سپس موضوعاتی مانند جنگ خاورمیانه و جنگ اوکراین، جنگ تعرفه‌ها، تنظیم نوع روابط با پکن و مسکو و کنترل روابط فراآتلانتیکی درباره اروپایی‌ها قرار داده است». به همین دلیل نماینده ادوار مجلس، «ایران را جزء اولویت‌های هشتم یا نهم در مبحث سیاست خارجی دولت جدید آمریکا می‌داند».
با چنین قرائتی، نایب‌رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس دهم، ذیل ارزیابی خود از مجموع سخنان دونالد ترامپ در ۴۸ ساعت گذشته درباره ایران، به این جمع‌بندی می‌رسد: «رئیس‌جمهور جدید آمریکا اکنون با اتخاذ دو خط موازی «تعامل» و «تقابل»، ابتدا‌به‌ساکن سعی دارد به سمت گفت‌وگو و مذاکره برود. به این معنا که برای دولت جدید آمریکا در قبال ایران، اول از هر‌چیزی دیپلماسی مطرح است». کما‌اینکه به گفته این تحلیلگر مسائل بین‌الملل: «اول دیپلماسی هم برای تحولات خاورمیانه، جنگ اوکراین و دیگر موضوعات از طرف ترامپ مطرح است».
به همین دلیل نماینده ادوار مجلس، «رد و تأیید اخبار درباره انتخاب استیو ویتکاف به عنوان مسئول پرونده و مسئول مذاکرات هسته‌ای ایران را چندان تعیین‌کننده نمی‌داند»، بلکه آن چیزی که از دید او می‌تواند مؤثر واقع شود، ناظر به «کلان نگاه و سیاست اصلی دونالد ترامپ در قبال ایران است». چراکه از منظر این مفسر ارشد حوزه سیاست خارجی: «همین سیاست کلان ترامپ است که تعیین می‌کند چه فردی و با چه خوانشی در قبال ایران، مسئول مذاکرات هسته‌ای باشد». البته نوبندگانی، هم‌زمان به نقش و جایگاه جریان موازی در دولت دونالد ترامپ نیز اشاره دارد که سیاست‌های سخت‌گیرانه خود را در برابر تهران دارند و سعی خواهند کرد: «دونالد ترامپ در کنار مطرح‌کردن مذاکرات، سیاست فشار حداکثری، افزایش تحریم‌ها و حتی به صفر رساندن فروش نفت ایران را هم در دستور کار قرار دهد تا این‌گونه، تهران را پای میز مذاکره بنشاند».
پیرو نکته این عضو کمیسیون امنیت ملی سیاست خارجی مجلس دهم: «مایکل دیمینو، مقام ارشد جدید ترامپ در امور خاورمیانه در پنتاگون، یک مقام سابق سیا بود که در یک اندیشکده خواستار خویشتن‌داری در برخورد با تهران شده بود. دیگر چهره‌ها در تیم سیاست خارجی ترامپ هم رویکردی سخت‌گیرانه‌تر اتخاذ کرده‌اند که می‌توان به مشاور امنیت ملی (مایک والتز) و وزیر خارجه (مارکو روبیو) اشاره کرد. روبیو در جلسه رأی اعتماد خود گفته بود از هرگونه ترتیبی که به ما امنیت و ثبات در منطقه بدهد، اما ترتیبی که در آن واقع‌بین باشیم، حمایت می‌کند».
پیام ترامپ به اسرائیل برای حمله‌نکردن به تأسیسات هسته‌ای ایران
پیرو آنچه از زبان ترامپ برای خودداری از حمله به ایران گفته شد، وب‌سایت عبری شبکه ۱۲ اسرائیل نیز خبر داده که مقامات ارشد دولت ترامپ به‌تازگی با مقامات اسرائیلی دیدار کرده و پیامی واضح از سوی ترامپ درباره احتمال حمله نظامی به تأسیسات هسته‌ای ایران منتقل کردند. آن‌طور که انتخاب نوشته، در ادامه این مطلب و به نقل از مقامات اسرائیلی گفته شده: «با وجود آنکه ترامپ از افزایش فشار بر ایران حمایت می‌کند، در‌عین‌حال گزینه نظامی را فعلا کنار می‌گذارد؛ چراکه او قصد ندارد دوره ریاست‌جمهوری خود را با جنگی جدید در خاورمیانه آغاز کند». گفتنی است مقامات آمریکایی مدعی هستند که برخی از اعضای نزدیک به ترامپ با ایده حمله به تأسیسات هسته‌ای ایران مخالف‌اند و خود ترامپ نیز درباره این ایده «احساس تردید» دارد. آنها افزوده‌اند: «او (ترامپ) ترجیح می‌دهد به توافقی بسیار سخت‌گیرانه دست یابد که مانع از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای شود و معتقد است که می‌تواند با ایران به تفاهم برسد».
موضوع «حمله نظامی» هم دیگر سرفصلی بود که محمدجواد جمالی‌نوبندگانی در ادامه گپ‌و‌گفت با «شرق» به تحلیل آن می‌پردازد و معتقد است، «اگرچه دونالد ترامپ به دنبال راهکار «اول دیپلماسی» در قبال ایران است و شاید به صورت موازی هم سیاست فشار حداکثری را اعمال کند»، اما او بعید می‌بیند که «رئیس‌جمهور جدید ایالات متحده بخواهد گزینه نظامی را در قبال ایران اجرا کند». چون به گفته این نماینده ادوار: «ترامپ اساسا در دولت دوم خود به دنبال ایجاد هیچ‌گونه درگیری، تنش و نزاع جدیدی در هیچ جای جهان نیست و سعی دارد با ابزارهای کم‌هزینه‌تر به اهداف نهایی خود دست پیدا کند». با‌این‌حال نایب‌رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس دهم، گزینه نظامی را به طور کامل منکر نمی‌شود و متذکر می‌شود: «اگر شرایط به یک وضع پیچیده و بغرنجی برسد و نهایتا دونالد ترامپ احساس نگرانی بابت احتمال گریز هسته‌ای ایران پیدا کند، شاید نه به شکل مستقیم، بلکه به شکل غیرمستقیم، اجازه واکنش نظامی را به اسرائیلی‌ها بدهد. هرچند البریج کلبی، نامزد ترامپ برای معاونت سیاست وزارت دفاع، نیز علیه هرگونه اقدام نظامی علیه ایران هشدار داده است».
سیگنال مثبت!
در ادامه تشریح سیاست دولت جدید آمریکا در قبال ایران، دونالد ترامپ در مصاحبه‌ای با شبکه فاکس‌نیوز هم از اظهارنظر درباره اینکه آیا از حمله پیش‌دستانه به تأسیسات هسته‌ای ایران حمایت می‌کند یا خیر، خودداری کرد، اما بر این نکته تأکید داشت: «ایران نمی‌تواند سلاح هسته‌ای داشته باشد». به نوشته ایرنا، او مدعی شد: «در پایان دوره اول ریاست‌جمهوری‌اش فقط «یک هفته» تا رسیدن به توافق هسته‌ای با ایران فاصله داشت». رئیس‌جمهور تازه‌نفس ایالات متحده همچنین به احتمال حصول توافق با تهران اشاره داشت و خاطرنشان کرد: «اگر توافقی حاصل شود، راه‌هایی برای اطمینان قطعی از آن وجود دارد و باید ۱۰ بار راستی‌آزمایی کرد». روزنامه ترکیه‌ای ینی‌شفق نیز گزارشی از مصاحبه ترامپ با فاکس‌نیوز منتشر کرد و نوشت رئیس‌جمهور آمریکا در این گفت‌وگو اظهار کرد: «تنها چیزی که درباره ایران گفته‌ایم، این است که می‌خواهم آنها کشور باعظمتی داشته باشند، آنها پتانسیل بالایی دارند، مردم شگفت‌انگیزی هستند».
این رسانه ترک‌زبان بر این گفته ترامپ هم مانور داد: «تنها چیزی که درباره ایران گفتم، این است که آنها نمی‌توانند سلاح هسته‌ای داشته باشند... اگر آنها یکی داشته باشند، دیگران هم می‌خواهند داشته باشند و در این صورت همه‌چیز فاجعه‌بار خواهد بود». رئیس‌جمهور جدید ایالات متحده همچنین اذعان کرد: «صادقانه باید بگویم ایران، داستان متفاوتی دارد». سیدجلال ساداتیان نیز دیگر کارشناسی بود که در گفت‌وگو با «شرق» مواضع چند روز اخیر ترامپ در قبال ایران را مؤیدی بر «انعطاف دیپلماتیک دولت جدید ایالات متحده در برابر تهران» تفسیر می‌کند. به این معنا که «تمرکز و مانور دونالد ترامپ در روزهای پس از بازگشت به کاخ سفید بر دیپلماسی و مذاکره، نشانه‌ای دال بر این است که مستأجران جدید کاخ سفید سعی در ریل‌گذاری و ایجاد فضای مثبت اولیه دارند تا تهران ترغیب به مذاکره شود». هرچند این استاد دانشگاه هم اذعان دارد: «جریان موازی در دولت ترامپ سعی خواهد کرد به شکل هم‌زمان تحریم‌ها و کمپین فشار حداکثری را اعمال کند». به رغم این نکته، ساداتیان تأکید دارد: «ادامه این ادبیات مثبت ترامپ و پیگیری راهبرد اول دیپلماسی در دولت جدید آمریکا به شکل بسیار جدی منوط به واکنش تهران و تصمیم مقامات ایران است که به این ادبیات پاسخی متقابل بدهند یا کماکان بر عدم مذاکره اصرار داشته باشند».
در این بین، تحلیلگر ارشد مسائل بین‌الملل به گفته دیپلمات‌های اروپایی در دیدار با مقامات ایران، ذیل نشست ژنو و انتشار آن در آکسیوس اشاره دارد و می‌گوید: «در صورت صحت این ادعا می‌توان به ادامه فضای باز سیاسی ایران، چه با دولت دوم ترامپ و چه با اروپایی‌ها امیدوار بود». در پیوست نکته سیدجلال ساداتیان، دیپلمات‌های ارشد فرانسه، آلمان، بریتانیا و اتحادیه اروپا ۱۰ روز پیش با همتایان ایرانی خود در ژنو دیدار و درباره برنامه هسته‌ای کشورمان گفت‌وگو کردند. در همین زمینه دیپلمات‌های اروپایی به وب‌سایت آکسیوس گفته‌اند: «ایرانی‌ها در این مذاکرات به‌صراحت اعلام کردند که می‌خواهند مذاکراتی را درباره توافق هسته‌ای جدیدی آغاز کنند که با توافق سال ۲۰۱۵ که ترامپ در سال ۲۰۱۸ از آن خارج شد، متفاوت باشد». ضمنا این دیپلمات‌ها مدعی شدند: «ایرانی‌ها از اروپایی‌ها خواستند این پیام را به واشنگتن منتقل کنند و تأکید کردند که منتظر یک طرح یا پیشنهاد از سوی ایالات متحده هستند».
لغو تیم حفاظتی جنگ‌طلبان علیه ایران
چند روز پس از لغو حفاظت فیزیکی «جان بولتون»، مشاور امنیت ملی سابق آمریکا، نشریه «نیویورک‌تایمز» روز پنجشنبه اعلام کرد دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، «علی‌رغم افزایش تهدیدها»، حفاظت فیزیکی «مایک پمپئو»، وزیر خارجه سابق و «برایان هوک»، نماینده ویژه سابق آمریکا در امور ایران، را لغو کرد. آن‌طور‌که مهر خبر داده، ترامپ روز سه‌شنبه هفته گذشته به حفاظت فیزیکی از جان بولتون پایان بخشید. بولتون به دلیل آنکه مشاور امنیت ملی آمریکا بوده و نگرانی از آنچه احتمال انتقام از او به دلیل نقشش در ترور سردار قاسم سلیمانی، فرمانده پیشین نیروی قدس سپاه مطرح شده بود، تحت حفاظت فیزیکی ویژه قرار داشت. رئیس‌جمهور جدید آمریکا پیش‌تر هم با انتشار پیامی در فضای مجازی اعلام کرد «برایان هوک»، نماینده سابق آمریکا در امور ایران در دولت نخست خود را «اخراج» کرده است.
دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور جدید آمریکا، در روز اول بازگشت خود به کاخ سفید، «برایان هوک» را که در دوره نخست ریاست‌جمهوری او، نماینده ویژه آمریکا در امور ایران بود، اخراج کرد. مشخص نیست هوک از چه سمتی اخراج شده است. ترامپ این خبر را در شبکه اجتماعی خود موسوم به «تروث‌سوشال» اعلام کرد. هنوز مشخص نیست ترامپ چرا هوک را اخراج کرده، اما رئیس‌جمهور آمریکا می‌گوید که او و سه نفر دیگر «با رویکرد ما برای بازگرداندن عظمت به آمریکا هم‌راستا نیستند». هوک یکی از مشاوران جنگ‌طلب و تندرو ترامپ بود که از فشار حداکثری بر ایران حمایت می‌کرد. ترامپ نوشت: «تو اخراجی!». آمریکا در راستای ایجاد جنگ روانی علیه ایران، اقدام به تشدید حفاظت فیزیکی از مقامات پیشین این کشور از جمله مایک پمپئو، وزیر خارجه و برایان هوک، مسئول میز ایران در وزارت خارجه به دلیل نگرانی از ادعای ترور کرده بود.
دولت دوم ترامپ متفاوت از دولت اولش در قبال ایران عمل می‌کند
سیدجلال ساداتیان در واکاوی اقدام هفته گذشته دونالد ترامپ برای لغو حفاظت فیزیکی جان بولتون، مایک پمپئو و برایان هوک، این اقدام را به «معنای تغییر سیاست خارجی جنگ‌افروزانه دولت دوم ترامپ و مشخصا علیه ایران» تعبیر کرده که به گفته او، «مؤیدی بر برخی گزارش‌ها دال بر تلاش ترامپ برای عدم حمله به تأسیسات هسته‌ای ایران» است. با‌این‌حال، سفیر اسبق ایران در انگلستان، «هم‌زمانی این اقدام ترامپ با گفته‌های چهارشنبه گذشته محمدجواد ظریف در نشست داووس و نقش‌آفرینی افرادی مانند جان بولتون و مایک پمپئو در اتخاذ سیاست‌های ضدایرانی دولت اول ترامپ» را درخور توجه می‌داند و پیرو آن تصریح می‌کند: «باید نگاهی توأم با بیم و امید به سیاست خارجی دولت دوم دونالد ترامپ داشت».
چون به گفته این استاد دانشگاه، «از یک سو افرادی مانند برایان هوک، جان بولتون و مایک پمپئو در دولت جدید دونالد ترامپ حضور ندارند؛ افرادی که با یک سیاست به‌شدت تندروانه و جنگ‌افروزانه علیه ایران، اساسا هرگونه فضایی برای تعامل میان تهران-واشنگتن را در دولت اول ترامپ از بین بردند». اما هم‌زمان ساداتیان «این بیم را هم دارد که اگرچه در دولت دوم ترامپ خبری از جان بولتون، مایک پمپئو و برایان هوک نیست، ولی باید نسبت به نقش‌آفرینی برخی افراد مانند مارکو روبیو و مایک والتز هم نگران بود».
البته این دیپلمات اسبق کشورمان «نوع نگاه و عملکرد روبیو و والتز را متفاوت از بولتون، پمپئو و هوک ارزیابی می‌کند»؛ چون از منظر این تحلیلگر ارشد مسائل بین‌الملل، «روبیو و والتز در بدبینانه‌ترین حالت هم به دنبال جنگ‌افروزی و تقابل تمام‌عیار با تهران نیستند».
اشاره این کارشناس به بخشی از گفت‌وگوی چهارشنبه هفته گذشته فرید ذکریا، مجری و کارشناس شبکه سی‌‌ان‌ان، با معاون راهبردی رئیس‌جمهور در نشست داووس است که محمدجواد ظریف در قسمتی از پاسخ خود به سؤال فرید زکریا درباره مقاله اخیرش در فارن‌افرز و ذیل توضیح این گزاره که ممکن است در دوران ترامپ فرصتی برای یک توافق با ایران وجود داشته باشد، به نقش‌آفرینی افرادی همچون جان بولتون، مایک پمپئو و نتانیاهو اشاره و اظهار کرد: «اجازه دهید یک تسلسل زمانی به شما بدهم. جان بولتون در فوریه ۲۰۱۷ به پاریس رفت.
در آن زمان، او مشاور امنیت ملی ترامپ بود. او در مقاله‌ای که فکر می‌کنم اواخر ۲۰۱۶ نوشته بود، طرحی برای خروج ترامپ از برجام ارائه داده بود. در فوریه ۲۰۱۷، او به پاریس رفت و در گردهمایی سازمان (منافقین) سخنرانی کرد. فکر می‌کنم اظهارنامه مالیاتی او نشان می‌دهد که بابت این سخنرانی پول دریافت کرده است. در آن سخنرانی گفت که سال آینده این زمان را در تهران جشن خواهیم گرفت. او در آوریل به‌عنوان مشاور امنیت ملی منصوب شد». این عضو دولت چهاردهم ادامه داد: «پمپئو هم در ۲۶ آوریل به‌عنوان وزیر امور خارجه تأیید شد و در ۲۸ آوریل به اسرائیل رفت و از نتانیاهو خواست آن نمایش درباره اسنادی را که از ایران به دست آورده بودند ارائه دهد. ترامپ در هشتم می از برجام خارج شد. اگر به این تسلسل وقایع نگاه کنید، متوجه می‌شوید که برنامه‌ریزی دقیقی پشت آن بود».
چون به گفته وزیر امور خارجه اسبق کشورمان، «من از آنچه شنیده‌ام و از افراد مختلف می‌دانم، به این نتیجه رسیده‌ام که آنها (پمپئو، بولتون و نتانیاهو) ترامپ را به دو چیز متقاعد کرده بودند؛ اول اینکه ایران در حال فروپاشی است و خروج ناگهانی از برجام می‌تواند آخرین میخ بر تابوت ایران باشد. دوم اینکه با ارائه آن اسناد جعلی که نتانیاهو نشان داد، حمایت بین‌المللی از ایالات متحده و اسرائیل برای خروج از برجام جلب خواهد شد. هر دو فرضیه مشاوران ترامپ، نه خود ترامپ، کاملا اشتباه بود». بنابراین ظریف با ادبیاتی مثبت، ابراز امیدواری کرد که «این بار، ترامپ جدی‌تر، متمرکزتر و واقع‌بینانه‌تر عمل کند. او بولتون را کنار گذاشت. او برایان هوک را کنار گذاشت. پمپئو را کنار گذاشت».
