نوروز رودها و مدیریت بحران ‌

در تاریخ کهن ایران، یکی از جشن‌های مهم که در آستانه نوروز برگزار می‌شده، جشن «نوروز رودها» بوده است. این جشن در 19 اسفند هر سال برگزار می‌شده و بعضی منابع نوشته‌اند که تا 26 اسفند به مدت هفت روز ادامه داشته است. در این روز مردم به‌خاطر دوباره جاری‌شدن رودها از خدا سپاسگزاری می‌کردند. همچنین در چنین روزی به لایروبی و پاک‌سازی رودخانه‌ها، کاریزها و چشمه‌ها می‌پرداختند و همراه با پاشیدن عطر و گلاب روی رودها، نهرها و چشمه‌ها، بعد از پاک‌سازی، آنها را برای فرارسیدن بهار آماده می‌کردند. ابوریحان بیرونی، دانشمند بزرگ ایران (۳۵۲-۴۲۷ هجری شمسی) دراین‌باره می‌نویسد: «روز ۱۹سپندارمث را به نام «انهار و میاه جاری» جشن می‌گرفتند و آن موقعی بود که آب در رودخانه‌ها جاری می‌شد و گل‌ها شکوفه می‌کردند و فضا عطرافشان می‌شد. در این روز مردم به دشت و صحرا و جاهایی که جوی‌های روان و چشمه‌سارها بوده، می‌رفتند و طی مراسم و تشریفاتی گلاب و عطر در آب می‌ریختند».

نوروز 99 نیز مانند سال گذشته از دوم فروردین با خبر سیل همراه بود. در فروردین و اردیبهشت 98 که بعد از یک خشک‌سالی حدودا 10ماهه ناگهان بارندگی شدیدی داشتیم، متأسفانه بارندگی به سیل‌های ویرانگری در جاهای مختلف ایران تبدیل شد و حدود 26 استان را درگیر کرد. تغییر اقلیم موجب شده همان بارندگی‌های شدیدی که در بازه‌های زمانی کوتاه در مناطق خاص روی می‌دهد و پایان می‌پذیرد، از نظر ریتم رخداد و تکرار، به‌صورت اتفاق‌هایی شدید و مکرر رخ دهد و برای ما موجب گرفتاری شود.
سیلاب از روز دوم فروردین 99 در بخش‌های مختلف کشور به راه افتاد و تا 14 فروردین 21 کشته و یک مفقود بر جای گذاشت. راه‌های جنوب استان کرمان در پی بارش‌های دوم و سوم فروردین و وقوع سیلاب مسدود شد، در شهرستان کنگان، استان بوشهر با توجه به بارندگی‌ای که در کمتر از یک ساعت حدود ۱۲۳ میلی‌متر شد، طغیان رودخانه و سیلاب خسارت‌هایی به منازل مسکونی و تأسیسات زیربنایی و دامداران وارد کرد. به‌دنبال بارندگی دوم و سوم فروردین و ورود آب، ظرفیت آبگیری سد استقلال میناب با ۲۴۰ میلیون مترمکعب، سد شمیل و نیان بندرعباس با صد میلیون مترمکعب و سد جگین جاسک با ۲۱۰ میلیون مترمکعب، تکمیل و آب از این سد‌ها سرریز شد.
در استان قم آب‌گرفتگی معابر پس از نخستین بارش بهاری با وقوع خسارت در منطقه پردیسان و بلوار غدیر همراه شد. در قم هم‌زمان با آب‌گرفتگی، به‌دلیل ایجاد فروچاله (که به‌اشتباه در رسانه‌ها به‌عنوان «فرونشست زمین» معرفی شد) ناشی از بارندگی و ایجاد گودالی به عمق هفت متر در میدان کشاورز، دو خودرو در آن سقوط کرد و سه نفر جان باختند. در استان فارس نیز به‌دلیل سیلاب در شهرستان‌های مهر و لار پنج نفر کشته شدند. ‌میزان تجمعی بارندگی در کشور از ابتدای سال آبی 98-98 (از اول مهر 98 تا 14 فروردین 99) براساس گزارش وزارت نیرو در حوزه‌های آبریز اصلی به این ترتیب بوده است: 311 میلی‌متر در حوزه آبریز درياي خزر، 188 میلی‌متر در قره‌قوم، 394 میلی‌متر در خليج فارس و درياي عمان، 257 میلی‌متر در دریاچه ارومیه، 167 میلی‌متر در فلات مركزي و 116میلی‌متر در نواحی مرزي شرق. این میزان بارندگی مطابق الگوی بارش در ایران، شدید ولی بسیار پراکنده، دیر به دیر و متمرکز در نقاطی خاص بوده و در نتیجه منجر به سیلاب‌های ناگهانی و ناحیه‌ای متعددی شده و می‌شود. در ضمن این حجم از بارندگی حدود 13 درصد نسبت به مدت مشابه در سال آبی قبل (97-98) کاهش نشان می‌دهد، چراکه در فروردین 98 به‌طور استثنائی بارش‌ها از مقدارهای فرین (بیشینه) معمول فراتر رفت، ولی نسبت به میانگین 11 سال گذشته 35 درصد و میانگین 51 سال گذشته 24 درصد افزایش نشان می‌دهد. ‌ تمدن‌های باستانی همگی در کنار رود‌های بزرگ شکل گرفتند، مانند: نیل، دجله و فرات، ولی تمدنی که به دور از رودخانه‌های عظیم شکل گرفت، تمدن ایران بود که با نوآوری و ساخت قنات و کاریز، توسعه یافت. در زمان هخامنشیان، اگر کسی زمین بایری را آبیاری می‌کرد، تا پنج نسل از پرداخت هرگونه مالیات معاف بود، آریایی‌ها به سرزمینی مهاجرت کردند که با وجود دو پهنه آبیِ دریای مازندران در شمال و دریای پارس در جنوب آن، در داخل فلات ایران به سبب وجود دشت کویر و بیابان لوت، مناطقی بودند که آب در آنها به‌سختی پیدا می‌شد و دسترسی به آب بسیار دشوار بود؛ اما ایرانیان به‌دلیل توانایی‌های ذهنی و بهره‌گیری از فناوری‌ای که در دوره خود سرآمد بود، توانستند از همان منابع محدود آب‌های زیرزمینی و بارش‌ها، ابداعاتی را به وجود آورند که باعث تحول در تاریخ شد؛ مانند ساخت بادگیرها و یخچال‌ها. از هزار تا ۵۰۰ قبل از میلاد این ایرانی‌ها بودند که در سراسر امپراتوری هخامنشی یخچال احداث می‌کردند و از غرب چین یعنی رشته‌کوه‌های تیان‌شان تا غرب اروپا یعنی اسپانیا به‌مدد تلاش‌های ایرانیان قنات‌ گسترش یافت. چنان‌که در دوره باستان به‌‌دلیل نوع نگاه ایرانی‌ها به آب که مورد احترام فراوان و مقدس می‌شمردند، منابع آبی را کنترل و مدیریت کردند. در شهر پلدختر لرستان اگر به موقعیت پایه‌های این پل تاریخی و شیوه ساختش توجه کنیم- که دو هزار سال پیش در زمان ساسانیان ساخته شده است- عرشه پل را در ارتفاع حدود 10 متری بلندتر از تراز بیشینه معمول رودخانه روی آن قرار داده بودند و رودخانه کشکان که در زیر آن جریان دارد، از فاصله زیادی از عرشه پل جاری بوده است؛ یعنی ارتفاع عرشه پل به اندازه‌ای است که حتی سیل 1398 را هم تحمل کرده و آب به عرشه پل نرسیده است. لرستان استانی است که بیشترین پل‌های تاریخی فلات ایران را دارد: 75 پل تاریخی که همه سالم باقی مانده‌اند؛ چون پل‌های تاریخی لرستان هم از نظر موقعیت و انتخاب محل احداث و هم از نظر نحوه ساخت، حساب‌شده ساخته شده‌اند؛ اما حدود 50 پلی که در 20 سال گذشته ساخته شده‌اند، یا همه از بین رفتند یا خسارت سنگین دیدند. در زمان بازدید در حین عبور مشاهده می‌کردیم که وسط جاده تخریب شده بود، رانندگان نمی‌توانستند ماشین‌ها را کنترل کنند و بعضا سقوط می‌کردند؛ بنابراین به نظر می‌رسد نسبت به دو هزار سال پیش از نظر کیفیت عقب‌گرد کرده‌ایم! ‌مسئله رودخانه‌های ما در ماه‌ها و سال‌های پیش‌رو با بارش‌های شدید و ناگهانی و پراکنده و رخداد سیلاب در زیستگاه‌های ایرانیان، مسئله دائمی ایران خواهد بود. رسم «نوروز رودها» نشان می‌دهد سیلابی‌شدن رودخانه‌ها به‌دلیل لایروبی‌‌نشدن، به‌ویژه در فروردین‌ماه، از دغدغه‌های نیاکان ما بوده است. بیشتر کار مدیریت بحران، همین اقدامات پیشگیرانه است که خوشبختانه سابقه‌ای تاریخی و باستانی در ایران دارد. ولی از بخت بد مردم امروز، نسل‌های کنونی با چنین فعالیت‌هایی آشنایی ندارد و اساسا پیشگیری برای آنها روشی غریبه است. از رسوم درست نیاکانمان بیاموزیم.

در تاریخ کهن ایران، یکی از جشن‌های مهم که در آستانه نوروز برگزار می‌شده، جشن «نوروز رودها» بوده است. این جشن در 19 اسفند هر سال برگزار می‌شده و بعضی منابع نوشته‌اند که تا 26 اسفند به مدت هفت روز ادامه داشته است. در این روز مردم به‌خاطر دوباره جاری‌شدن رودها از خدا سپاسگزاری می‌کردند. همچنین در چنین روزی به لایروبی و پاک‌سازی رودخانه‌ها، کاریزها و چشمه‌ها می‌پرداختند و همراه با پاشیدن عطر و گلاب روی رودها، نهرها و چشمه‌ها، بعد از پاک‌سازی، آنها را برای فرارسیدن بهار آماده می‌کردند. ابوریحان بیرونی، دانشمند بزرگ ایران (۳۵۲-۴۲۷ هجری شمسی) دراین‌باره می‌نویسد: «روز ۱۹سپندارمث را به نام «انهار و میاه جاری» جشن می‌گرفتند و آن موقعی بود که آب در رودخانه‌ها جاری می‌شد و گل‌ها شکوفه می‌کردند و فضا عطرافشان می‌شد. در این روز مردم به دشت و صحرا و جاهایی که جوی‌های روان و چشمه‌سارها بوده، می‌رفتند و طی مراسم و تشریفاتی گلاب و عطر در آب می‌ریختند».

نوروز 99 نیز مانند سال گذشته از دوم فروردین با خبر سیل همراه بود. در فروردین و اردیبهشت 98 که بعد از یک خشک‌سالی حدودا 10ماهه ناگهان بارندگی شدیدی داشتیم، متأسفانه بارندگی به سیل‌های ویرانگری در جاهای مختلف ایران تبدیل شد و حدود 26 استان را درگیر کرد. تغییر اقلیم موجب شده همان بارندگی‌های شدیدی که در بازه‌های زمانی کوتاه در مناطق خاص روی می‌دهد و پایان می‌پذیرد، از نظر ریتم رخداد و تکرار، به‌صورت اتفاق‌هایی شدید و مکرر رخ دهد و برای ما موجب گرفتاری شود.
سیلاب از روز دوم فروردین 99 در بخش‌های مختلف کشور به راه افتاد و تا 14 فروردین 21 کشته و یک مفقود بر جای گذاشت. راه‌های جنوب استان کرمان در پی بارش‌های دوم و سوم فروردین و وقوع سیلاب مسدود شد، در شهرستان کنگان، استان بوشهر با توجه به بارندگی‌ای که در کمتر از یک ساعت حدود ۱۲۳ میلی‌متر شد، طغیان رودخانه و سیلاب خسارت‌هایی به منازل مسکونی و تأسیسات زیربنایی و دامداران وارد کرد. به‌دنبال بارندگی دوم و سوم فروردین و ورود آب، ظرفیت آبگیری سد استقلال میناب با ۲۴۰ میلیون مترمکعب، سد شمیل و نیان بندرعباس با صد میلیون مترمکعب و سد جگین جاسک با ۲۱۰ میلیون مترمکعب، تکمیل و آب از این سد‌ها سرریز شد.
در استان قم آب‌گرفتگی معابر پس از نخستین بارش بهاری با وقوع خسارت در منطقه پردیسان و بلوار غدیر همراه شد. در قم هم‌زمان با آب‌گرفتگی، به‌دلیل ایجاد فروچاله (که به‌اشتباه در رسانه‌ها به‌عنوان «فرونشست زمین» معرفی شد) ناشی از بارندگی و ایجاد گودالی به عمق هفت متر در میدان کشاورز، دو خودرو در آن سقوط کرد و سه نفر جان باختند. در استان فارس نیز به‌دلیل سیلاب در شهرستان‌های مهر و لار پنج نفر کشته شدند. ‌میزان تجمعی بارندگی در کشور از ابتدای سال آبی 98-98 (از اول مهر 98 تا 14 فروردین 99) براساس گزارش وزارت نیرو در حوزه‌های آبریز اصلی به این ترتیب بوده است: 311 میلی‌متر در حوزه آبریز درياي خزر، 188 میلی‌متر در قره‌قوم، 394 میلی‌متر در خليج فارس و درياي عمان، 257 میلی‌متر در دریاچه ارومیه، 167 میلی‌متر در فلات مركزي و 116میلی‌متر در نواحی مرزي شرق. این میزان بارندگی مطابق الگوی بارش در ایران، شدید ولی بسیار پراکنده، دیر به دیر و متمرکز در نقاطی خاص بوده و در نتیجه منجر به سیلاب‌های ناگهانی و ناحیه‌ای متعددی شده و می‌شود. در ضمن این حجم از بارندگی حدود 13 درصد نسبت به مدت مشابه در سال آبی قبل (97-98) کاهش نشان می‌دهد، چراکه در فروردین 98 به‌طور استثنائی بارش‌ها از مقدارهای فرین (بیشینه) معمول فراتر رفت، ولی نسبت به میانگین 11 سال گذشته 35 درصد و میانگین 51 سال گذشته 24 درصد افزایش نشان می‌دهد. ‌ تمدن‌های باستانی همگی در کنار رود‌های بزرگ شکل گرفتند، مانند: نیل، دجله و فرات، ولی تمدنی که به دور از رودخانه‌های عظیم شکل گرفت، تمدن ایران بود که با نوآوری و ساخت قنات و کاریز، توسعه یافت. در زمان هخامنشیان، اگر کسی زمین بایری را آبیاری می‌کرد، تا پنج نسل از پرداخت هرگونه مالیات معاف بود، آریایی‌ها به سرزمینی مهاجرت کردند که با وجود دو پهنه آبیِ دریای مازندران در شمال و دریای پارس در جنوب آن، در داخل فلات ایران به سبب وجود دشت کویر و بیابان لوت، مناطقی بودند که آب در آنها به‌سختی پیدا می‌شد و دسترسی به آب بسیار دشوار بود؛ اما ایرانیان به‌دلیل توانایی‌های ذهنی و بهره‌گیری از فناوری‌ای که در دوره خود سرآمد بود، توانستند از همان منابع محدود آب‌های زیرزمینی و بارش‌ها، ابداعاتی را به وجود آورند که باعث تحول در تاریخ شد؛ مانند ساخت بادگیرها و یخچال‌ها. از هزار تا ۵۰۰ قبل از میلاد این ایرانی‌ها بودند که در سراسر امپراتوری هخامنشی یخچال احداث می‌کردند و از غرب چین یعنی رشته‌کوه‌های تیان‌شان تا غرب اروپا یعنی اسپانیا به‌مدد تلاش‌های ایرانیان قنات‌ گسترش یافت. چنان‌که در دوره باستان به‌‌دلیل نوع نگاه ایرانی‌ها به آب که مورد احترام فراوان و مقدس می‌شمردند، منابع آبی را کنترل و مدیریت کردند. در شهر پلدختر لرستان اگر به موقعیت پایه‌های این پل تاریخی و شیوه ساختش توجه کنیم- که دو هزار سال پیش در زمان ساسانیان ساخته شده است- عرشه پل را در ارتفاع حدود 10 متری بلندتر از تراز بیشینه معمول رودخانه روی آن قرار داده بودند و رودخانه کشکان که در زیر آن جریان دارد، از فاصله زیادی از عرشه پل جاری بوده است؛ یعنی ارتفاع عرشه پل به اندازه‌ای است که حتی سیل 1398 را هم تحمل کرده و آب به عرشه پل نرسیده است. لرستان استانی است که بیشترین پل‌های تاریخی فلات ایران را دارد: 75 پل تاریخی که همه سالم باقی مانده‌اند؛ چون پل‌های تاریخی لرستان هم از نظر موقعیت و انتخاب محل احداث و هم از نظر نحوه ساخت، حساب‌شده ساخته شده‌اند؛ اما حدود 50 پلی که در 20 سال گذشته ساخته شده‌اند، یا همه از بین رفتند یا خسارت سنگین دیدند. در زمان بازدید در حین عبور مشاهده می‌کردیم که وسط جاده تخریب شده بود، رانندگان نمی‌توانستند ماشین‌ها را کنترل کنند و بعضا سقوط می‌کردند؛ بنابراین به نظر می‌رسد نسبت به دو هزار سال پیش از نظر کیفیت عقب‌گرد کرده‌ایم! ‌مسئله رودخانه‌های ما در ماه‌ها و سال‌های پیش‌رو با بارش‌های شدید و ناگهانی و پراکنده و رخداد سیلاب در زیستگاه‌های ایرانیان، مسئله دائمی ایران خواهد بود. رسم «نوروز رودها» نشان می‌دهد سیلابی‌شدن رودخانه‌ها به‌دلیل لایروبی‌‌نشدن، به‌ویژه در فروردین‌ماه، از دغدغه‌های نیاکان ما بوده است. بیشتر کار مدیریت بحران، همین اقدامات پیشگیرانه است که خوشبختانه سابقه‌ای تاریخی و باستانی در ایران دارد. ولی از بخت بد مردم امروز، نسل‌های کنونی با چنین فعالیت‌هایی آشنایی ندارد و اساسا پیشگیری برای آنها روشی غریبه است. از رسوم درست نیاکانمان بیاموزیم.