هیمنه‌ای که فروریخت

بزرگ‌ترین چالش ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه، در بیش از دو دهه حضور در قدرت، در مدت کوتاهی به شکلی عجیب به پایان رسید و یوگنی پریگوژین، فرمانده شورشی گروه واگنر که به سربازانش دستور لشکرکشی به مسکو را داده بود، به بلاروس رفت. با این حال این شورش کوتاه کافی بود تا آسیب‌پذیری‌ پوتین و ارتش روسیه آشکار شود؛ به طوری که سربازان گروه واگنر به راحتی توانستند بدون مانع وارد شهر روستوف شوند و صدها کیلومتر به سمت مسکو پیشروی کنند. با این حال کمتر از ۲۴ ساعت پس از موافقت یوگنی پریگوژین برای پایان‌دادن به شورش و توقف حرکت کاروان مزدورانش به سمت مسکو، گزارش‌ رسانه‌های روسیه از شهر «روستوف» حاکی از برقراری آرامش پس از خروج نیروهای واگنر از شهر است. خبرگزاری‌های روسیه همچنین به نقل از مقامات محلی گزارش دادند که همه محدودیت‌های حمل‌ونقل در منطقه «روستوف» از‌جمله محدودیت‌های وضع‌شده در بزرگراه‌ها برداشته شده و فعالیت اتوبوس‌ها و قطارها نیز به حالت عادی برگشته است. با وجود پایان ساعات بحرانی، روز گذشته همچنان در مسکو وضعیت «عملیات ضدتروریستی» حاکم بود و مقامات پایتخت اعلام کردند که اعلام دوشنبه به عنوان «روز غیرکاری» و محدودیت رفت و آمد در شهر همچنان به دلایل امنیتی به قوت خود باقی است. ارتش روسیه که نگران موفقیت گروه واگنر شده بود، برای دفاع از پایتخت این کشور تلاش بسیاری کرد. در نهایت بر اساس توافق اعلام‌شده از سوی دیمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین، در اواخر روز شنبه مشخص شد که پریگوژین به بلاروس خواهد رفت؛ کشوری متحد پوتین که از حمله روسیه به اوکراین حمایت کرده است. بر اساس این توافق، اتهام‌های پریگوژین مبنی بر ایجاد شورش مسلحانه از بین می‌رود. دولت همچنین گفت که جنگجویان واگنر را تحت پیگرد قانونی قرار نخواهد داد. در همین حال، پریگوژین به سربازانش دستور داد که به اردوگاه‌های صحرایی خود در اوکراین بازگردند و در کنار سربازان ارتش روسیه به جنگ ادامه دهند.

در این میان ژنرال ریچارد دانات، رئیس سابق ستاد کل بریتانیا هشدار داده است که اگر مزدوران واگنر به دنبال رهبر خود یوگنی پریگوژین وارد بلاروس شوند، آنگاه ممکن است یک حمله دیگر به کی‌یف این ‌بار از بلاروس انجام شود.

او به اسکای‌نیوز گفت: «پریگوژین ظاهرا صحنه را ترک کرده تا به بلاروس برود اما آیا واقعا این پایان کار او و گروه واگنر است؟ این واقعیت که پریگوژین به بلاروس رفته به نظر من یک موضوع نگران‌کننده است. ما هنوز نمی‌دانیم چند نفر از مبارزان او همراهش رفته‌اند و اگر او به بلاروس رفته باشد، آن‌هم در حالی ‌که یک نیروی رزمی مؤثر را در اطراف خود نگه داشته باشد، آنگاه دوباره تهدیدی برای کی‌یف خواهد بود». او به اوکراین توصیه کرد که وضعیت را با دقت زیر نظر داشته باشد تا بتوانند حملات احتمالی از سمت بلاروس را دفع کنند. این توافق‌ها در حالی به دست آمد که پوتین پیش‌تر متعهد شده بود تمام کسانی را که پشت قیام مسلحانه به رهبری یکی از دستیاران سابق خود بودند، به‌ سختی مجازات کند. او در یک سخنرانی تلویزیونی برای مردم روسیه شورش یوگنی پریگوژین را خیانت و خنجر از پشت به ملت خواند. با این حال در چرخشی ناگهانی هم از سوی فرمانده گروه واگنر و هم دولت روسیه، در پایان روز سخنگوی کرملین اعلام کرد که بالاترین هدف پوتین پرهیز از خونریزی و رویارویی داخلی با نتایج غیرقابل پیش‌بینی بود. عمده ناظران معتقدند که پس از آنچه در روز شنبه رخ داد، اعتبار پوتین به عنوان یک سیاست‌مدار مقتدر خدشه‌دار شده است. جان هربست سفیر سابق ایالات متحده در اوکراین به سی‌ان‌ان گفت: «پوتین عظمت خود را در این ماجرا از دست داده است».

نگرانی مسکو از پیشروی گروه واگنر در حدی بود که تلویزیون دولتی چچن گزارش داد که حدود سه هزار سرباز چچنی از نبرد در اوکراین بیرون کشیده شدند و به سمت مسکو رفتند. در همین حال به گفته پریگوژین نیروهای واگنر تا ۲۰۰کیلومتری مسکو پیشروی کرده بودند.

با وجود این پیشروی‌ها پس از توافق با دولت روسیه، یوگنی پریگوژین اعلام کرد که برای جلوگیری از «خونریزی مردم روسیه» تصمیم به عقب‌نشینی گرفته است. او که خواستار برکناری وزیر دفاع روسیه شده و عملکرد این مقام ارشد روس را به دلیل انجام جنگ ۱۶ماهه در اوکراین به‌شدت مورد انتقاد قرار داده بود،‌ خواستار برکناری او از قدرت بود. حالا کارشناسان این احتمال را مطرح می‌کنند که پوتین با درخواست پریگوژین برکناری وزیر دفاع روسیه موافقت کند؛ احتمالی که اگر عملی شود –‌آن‌هم پس از خائن خواندن رهبر گروه واگنر‌- می‌تواند برای رئیس‌جمهوری روسیه زیان‌بار و نشانه ضعف او تلقی شود.

در همین حال ایالات متحده می‌گوید اطلاعاتی در دست دارد مبنی بر اینکه ادعای پریگوژین که می‌گوید ارتش روسیه به نیروهایش حمله کرده و جنگجوهای واگنر را کشته است، صحت ندارد. پریگوژین در هنگام شورش، نیروهای روسی را متهم کرد که با موشک، هلیکوپتر و شلیک انواع گلوله به سمت اردوگاه‌های واگنر در اوکراین حمله کردند؛ ادعایی که از سوی وزارت دفاع روسیه تکذیب شد.

اطلاع واشنگتن

یک منبع آگاه در این زمینه به آسوشیتدپرس گفت کنگره آمریکا هفته گذشته درباره تصمیم گروه واگنر برای پیشروی به سمت مسکو باخبر شده بود. آژانس‌های جاسوسی آمریکا در اواسط ماه ژوئن اطلاعاتی دریافت کرده بودند که نشان می‌داد یوگنی پریگوژین در حال آماده‌شدن برای آغاز یک شورش علیه دستگاه دفاعی روسیه است. آنها بلافاصله کاخ سفید و سایر نهادهای اصلی آمریکا را مطلع کرده بودند تا غافلگیر نشوند. این از سوی واشنگتن‌پست و نیویورک‌تایمز با اتکا بر منابع آگاه منتشر شد. به گفته این منابع اگرچه آژانس‌های جاسوسی آمریکا از ماهیت و زمان دقیق اجرای طرح یوگنی پریگوژین مطلع نبودند، اما با اتکا به نشانه‌های کافی که در دست داشتند، تصمیم گرفتند به مقامات کشور بگویند که در روسیه «چیزی درحال رخ‌دادن است» و به همین دلیل مقامات آمریکا برای چنین رویدادی آماده بودند.

نیویورک‌تایمز می‌نویسد که مقامات اطلاعاتی ایالات متحده عمدتا نگران هرج‌ومرجی بودند که ممکن است در پی این شورش در کشوری با زرادخانه هسته‌ای قدرتمند روی دهد. به گزارش واشنگتن‌پست، آژانس‌های جاسوسی ایالات متحده همچنین بر این باورند که خود ولادیمیر پوتین نیز دست‌کم یک روز قبل از آغاز شورش، از احتمال وقوع آن و اینکه یوگنی پریگوژین در حال طراحی برنامه‌ای علیه او است، مطلع شده است.

این منابع می‌افزایند که به مدت دو هفته نیز «نگرانی شدید» درباره آنچه ممکن است رخ دهد وجود داشت و این پرسش مطرح بود که هرگونه بی‌ثباتی ناشی از «جنگ داخلی» در روسیه، چه معنایی می‌تواند برای کنترل زرادخانه هسته‌ای روسیه داشته باشد. مقامات اطلاعاتی آمریکا همچنین یک روز کامل قبل از آغاز ناآرامی‌های روسیه را صرف برگزاری جلسات توجیهی در کاخ سفید، پنتاگون و کنگره آمریکا کرده بودند.

اگرچه پریگوژین مدت‌هاست به منتقد عملکرد ارتش روسیه تبدیل شده اما به نظر می‌رسد کلید انجام این شورش در ۱۰ ژوئن زده شده است؛ یعنی زمانی که وزارت دفاع روسیه دستور داد تمام نیروهایی که داوطلبانه در اوکراین می‌جنگند باید با دولت قرارداد امضا کنند و گروه واگنر منحل شود. در این فرمان نامی از گروه واگنر برده نشده بود اما مفهوم آن واضح بود؛ کنترل ارتش بر نیروهای مزدور پریگوژین.

این فرمان در حالی صادر شد که گفته می‌شود هویت واقعی و حتی آینده منافع اقتصادی پریگوژین با نیروهای مزدور در گروه واگنر پیوند خورده است. برای مثال پیش از این اسناد اطلاعاتی فاش‌شده توسط واشنگتن‌پست در اوایل سال جاری نیز نشان داده بود که واگنر در حال ساخت یک امپراتوری واقعی در آفریقاست؛ جایی که پریگوژین امنیت حکومت‌های آفریقایی را تأمین می‌کند و گاه این خدمات را نیز در ازای دریافت «امتیازات معدنی ارزشمندی» انجام می‌دهد.

تبعات شورش

شاید بتوان شورش شبه‌نظامیان واگنر علیه کرملین و پیشروی آنها به سوی مسکو را که در نهایت با توافق رهبر شورشیان با دولت روسیه پایان یافت، بزرگ‌ترین چالش ولادیمیر پوتین در بیش‌ از دو دهه حکمرانی بر روسیه دانست. اگرچه به نظر می‌رسد این شورش کوتاه با میانجیگری لوکاشنکو به پایان رسیده اما آسیب‌پذیری نیروهای دولتی روسیه را هویدا کرد؛ زیرا شبه‌نظامیان گروه مزدور واگنر بدون هیچ مقاومتی وارد شهر روستوف شدند و سپس توانستند صدها کیلومتر به سوی مسکو پیشروی کنند؛ آن‌هم در حالی که ارتش روسیه در تقلای واقعی برای حفظ مسکو به سر می‌برد. جان هربست، سفیر پیشین ایالات متحده در اوکراین می‌گوید: «در نتیجه این اقدامات، قدرت پوتین برای همیشه تنزل یافت». جیل دوگرتی، رئیس دفتر سابق سی‌ان‌ان در مسکو می‌گوید: «اگر جای پوتین بودم، حتما نسبت به مردمی که در زمان خروج شبه‌نظامیان واگنر از روستوف در خیابان بودند، احساس خطر می‌کردم. چرا مردم معمولی روسیه کسانی را که می‌خواستند کودتا کنند، تشویق می‌کنند؟».

یوگنی پریگوژین خواستار برکناری سرگی شویگو، وزیر دفاع روسیه شده است اما موافقت ولادیمیر پوتین با این درخواست پریگوژین نیز به وجهه سیاسی او صدمه انکارناپذیری خواهد زد. هنوز مشخص نیست چرا پوتین برای خنثی‌کردن طرح پریگوژین برای شورش یا حرکت او به سمت مسکو اقدامی انجام نداده است. با این وجود مقامات آمریکایی حدس می‌زنند که انفعال پوتین منعکس‌کننده «ناهماهنگی» آن‌هم در سطح بالا در دولت روسیه و «رقابت‌های داخلی احتمالی» است. علاوه بر این از نظر مقامات اطلاعاتی غربی، مقاومت کم در مقابل لشکرکشی پریگوژین به شهر روستوف و کنترل بر مقر فرماندهی در آن منطقه نیز نشان‌دهنده وجود «حمایت‌هایی از او» در میان نیروهای نظامی عادی همچنین سرویس‌های امنیتی روسیه است.

در این میان اگرچه شورش سؤال‌برانگیز گروه واگنر به ظاهر پایان یافته است، در همان زمان کوتاه اوکراینی‌ها امیدوار شدند که درگیری‌های داخلی روسیه فرصت‌هایی را برای ارتش آنها ایجاد کند که سرزمین‌های تصرف‌شده خودشان را پس بگیرند. بن بری، کارشناس ارشد جنگ در مؤسسه بین‌المللی مطالعات استراتژیک، در این زمینه گفت: «این رویدادها امیدی برای دولت و ارتش اوکراین بود. حتی با یک توافق میان پوتین و پریگوژین، موقعیت رئیس‌جمهوری روسیه احتمالا بسیار ضعیف‌تر از قبل شده است». ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهوری اوکراین نیز گفت این شورش، ضعف کرملین را آشکار کرد و «به همه راهزنان، مزدوران و الیگارش‌های روس» نشان داد که تصرف شهرهای روسیه «و احتمالا زرادخانه‌های این کشور» آسان است.