چشمه آب سفید در معرض نابودی
علی‌رغم مخالفت کتبی معاونت محیط طبیعی سازمان محیط‌زیست در پاییز ۱۴۰۳، شنیده‌ها حاکی از آن است که بخش دیگری از سازمان با اجرای این پروژه که به‌دلیل درون‌حوضه‌ای بودن آن مشمول تهیه گزارش ارزیابی اثرات محیط زیستی نیست، موافقت کرده است
به گزارش گروه رسانه ای شرق؛ چشمه «آب سفید» در استان چهارمحالوبختیاری به‌عنوان منبع پایدار برای تأمین آب شرب شش شهر و ۱۱۵ روستا تعیین شده است. این درحالی‌است که آب‌سفید در محدوده امن منطقه حفاظت‌شده سبزکوه است. عنوان تأمین آب شرب برای این پروژه فشارهای سیاسی و اجتماعی را برای تصمیم‌گیران دوچندان کرده و سازمان محیط‌زیست را بر دوراهی تأمین نیاز مردم و حفاظت سایر زیست‌مندان قرار داده است؛ درحالی‌که بررسی دقیق‌تر موضوع زوایای دیگری را روشن می‌سازد که تأمین آب از آب‌سفید لزوماً ارزان‌ترین و پایدارترین گزینه نیست.
چشمه آب‌سفید در استان چهارمحالوبختیاری و شهرستان بروجن واقع شده است. این چشمه با آبدهی بالا از کیفیت بسیار مطلوبی برای شرب بهره‌مند است. اما آب‌سفید در محدوده هسته (امن) منطقه حفاظت‌شده سبزکوه قرار گرفته که از نظر زیستگاهی از حساسیت و اهمیت بالایی برخوردار است. پهنه‌بندی حساسیت مناطق حفاظت‌شده براساس اهمیت و حساسیت زیستگاه‌های گیاهی و جانوری تعیین می‌شود و براین‌اساس، برنامه مدیریتی برای منطقه تعیین می‌شود. منطقه هسته که عموماً مناطق مرتفع و صعب‌العبور است و بهره‌برداری از آن تعریف نشده، باید به‌صورت دست‌نخورده جهت نگهداشت ذخایر ژنتیکی حفاظت شود.
استان چهارمحالوبختیاری که سال‌ها به‌عنوان سرزمین چشمه‌ها شناخته می‌شد، در سال‌های اخیر با بحران جدی آب روبه‌رو شده، به‌طوری‌که از کمیت و کیفیت آب کاسته شده است. از سوی دیگر، کمبود فرصت‌های شغلی و بالا بودن نرخ بیکاری در این استان علتی برای فشار بر منابع آبی و گرفتن تخصیص برای مصارف مختلف بوده است. همچنین، وجود مزارع پرورش ماهی‌های سردآبی موجب شده است آب رودخانه‌ها از نظر کیفی به‌شدت افت داشته باشد. در بخش آب زیر‌زمینی نیز ۱۰ دشت استان در وضعیت ممنوعه و ممنوعه‌بحرانی قرار دارد. به‌طوری‌که طبق آمار اطلاعات آبمنطقهای استان در حال حاضر حدود ۱۰۰ روستای استان با تانکر تأمین آب می‌شوند و تقریباً تمامی شهرهای استان با ناپایداری آب شرب روبه‌رو هستند. از این منظر قابل‌درک است که مسئولان استانی در استانداری، آبمنطقهای و شرکت آب‌وفاضلاب تحت فشارهای سیاسی و اجتماعی هستند. با این اوصاف نمی‌توان با تصمیم‌گیری شتابزده و مطالعات ناکافی پروژه‌های انتقال آب ولو درون‌حوضه را رقم زد.
موافقت بخشی از سازمان با پروژه انتقال آب
در دهه ۱۳۸۰ طرحی برای ایجاد یک شهرک آب معدنی با برداشت از چشمه آب‌سفید تعریف شد. اما این طرح با مخالفت سازمان محیط‌زیست به سرانجام نرسید. باوجوداین، بهره‌برداری از این چشمه پرآب همچنان مورد توجه مسئولان فرمانداری‌ها و نمایندگان مردم در مجلس از شهرستان‌های بروجن و لردگان، و بعدها خانمیرزا و فلارد بود. مطالعات طرح انتقال آب از چشمه آب‌سفید در سال ۱۴۰۰ در دستورکار آبمنطقهای چهارمحالوبختیاری قرار گرفت. علی‌رغم مخالفت سازمان محیط‌زیست موضوع بهره‌برداری از این چشمه با هدف تأمین آب شرب در بهار سال ۱۴۰۳ در شورای تأمین شهرستان خانمیرزا مصوب و به اداره‌کل محیط‌زیست استان ابلاغ شد و تأیید امور عمرانی استانداری چهارمحالوبختیاری را نیز دریافت کرد. اگرچه اداره‌کل محیط‌زیست استان همچنان مخالف اجرای پروژه در هسته منطقه حفاظت‌شده بود، شرکت آب‌وفاضلاب استان چهارمحالوبختیاری در دو گزارش در تابستان و زمستان ۱۴۰۳ موضوع انتقال آب از چشمه آب‌سفید به شش شهر و ۱۱۵ روستا را از نظر فنی مورد بررسی قرار داد. علی‌رغم مخالفت کتبی معاونت طبیعی سازمان محیط‌زیست در پاییز ۱۴۰۳، شنیده‌ها حاکی از آن است که بخش دیگری از سازمان با اجرای این پروژه که به‌دلیل درون‌حوضه‌ای بودن آن مشمول تهیه گزارش ارزیابی اثرات محیط‌زیستی نیست، موافقت کرده است.
پروژه انتقال آب از چشمه آب‌سفید ابتدا برای سه شهر و ۱۱۲ روستا با دبی ۴۰۰ لیتر بر ثانیه و نهایتاً برای شش شهر و ۱۱۵ روستا با دبی ۶۰۰ لیتر بر ثانیه توسط آب‌وفاضلاب استان چهارمحالوبختیاری بررسی شده است. این پروژه که حجم انتقال آن دوبرابر طرح مناقشه‌برانگیز انتقال آب بن-بروجن بوده است، تماماً در حوضه آبریز کارون قرار دارد و به این علت مورد توجه قرار گرفته که کیفیت آب در آن مطلوب است و همچنین عنوان شده که حقابه‌بر و بهره‌برداری در پایین‌دست ندارد. این درحالی‌است که گزارشات تهیه‌شده صرفاً از منظر منابع آب بوده و هیچ‌یک از صفات اکولوژیکی و حتی مرز منطقه حفاظت‌شده و پهنه‌بندی آن در گزارش وجود ندارد و اشاره‌ای به برنامه مدیریت آن نشده است. گزارش موجود که عنوان «ارزیابی اثرات محیط‌زیستی» را دارد، فاقد ارکان «گزارش اجمالی ارزیابی محیط‌زیستی» یا «گزارش توجیهی محیط‌زیستی» است. متأسفانه مکاتبات و پاسخ مکتوبی از سازمان و اداره‌کل محیط‌زیست در نقد این مطالعه اخیر به دست نیامده است.
آنچه ریسک این پروژه تأمین آب شرب را بالا می‌برد، علاوه‌بر وابستگی به برق و هزینه بالای تعمیرات و نگهداری، وابستگی نزدیک به ۳۰۰ هزار نفر ( در افق ۱۴۲۵) به آب تأمین‌شده از چشمه آب‌سفید است. بنابر گزارش زمستان ۱۴۰۳، تأمین نیاز آب شرب مناطق هدف از چشمه آب‌سفید در شهرستان خانمیرزا صد درصد، در لردگان ۴۰ درصد، در فلارد و مناطق هدف در بروجن ۸۰ درصد است
مطابق ماده ۹ ضوابط استقرار واحدهای خدماتی (آذر ۱۴۰۲)، استقرار واحدهای خدماتی رده‌های ۱، ۲ و ۳ این ضابطه {که ایستگاه‌های پمپاژ و انتقال آب داخل حوضه در رده (۱) آن قرار دارد} در مستثنیات مناطق حفاظت‌شده و پناهگاه حیات‌وحش براساس طرح مصوب این مناطق، مشروط به خارج بودن از نواحی امن، زیست‌بوم‌های حساس و بلامعارض بودن و رعایت ظرفیت برد گردشگری استقرار کاربری خواهد بود. همچنین، در تبصره ۱ این ماده تعیین‌تکلیف این رده برعهده اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان قرار گرفته است.
تأمین آب از رودخانه و سدهای دیگر بی‌نتیجه بوده
ازآنجاکه مناطق هدف در شهرستان‌های بروجن، فلارد و خانمیرزا با مسائل کمبود آب و کیفیت نامطلوب مواجه است، گزینه‌هایی از طریق تأمین آب از رودخانه‌های ونک، آقبلاغ، کره‌بس و سدهای کارون۴ و خرسان و بهشت‌آباد مورد بررسی بوده است، اما هرکدام به‌دلیلی محقق نشده است. در موضوع برداشت آب از رودخانه‌ها، آلودگی آب مخصوصاً به‌علت مزارع پرورش ماهی سردآبی و نیاز به تصفیه از مرحله بررسی بیشتر خارج شده و برآوردی از هزینه‌های کاهش آلودگی و همچنین، مدیریت آلاینده‌ها در مبدأ صورت نگرفته است. علاوه بر اینکه اثر برداشت آب در پایین‌دست چشمه، نیاز محیط‌زیستی و حقابه‌های پایین‌دست برآورد نشده، بررسی استفاده از منابع مختلف برای این پهنه وسیع که تقریباً یک‌سوم سطح استان را دربر گرفته، دیده نشده است. به‌عنوان مثال، برای تأمین آب شرب روستاهایی که در مجاورت دو تالاب بین‌المللی چغاخور و گندمان هستند و در حال حاضر چشمه‌هایی با کیفیت مطلوب دارند، گزینه جایگزینی در مطالعات وجود ندارد. همچنین، بهره‌گیری از تکنیک چاه فلمن در مجاورت رودخانه یا حفاظت آب چشمه برم با منشأ کارستی از آلاینده‌ها دیده نشده است. چشمه آب‌سفید در حالی بهترین و اقتصادی‌ترین گزینه تأمین آب معرفی شده است که هم محاسبه‌ای از خطوط انتقال آب تا مقاصد دوردست دیده نشده و هم هزینه خسارت محیط‌زیست و منابع طبیعی محاسبه نشده است.
آنچه ریسک این پروژه تأمین آب شرب را بالا می‌برد، علاوه‌بر وابستگی به برق و هزینه بالای تعمیرات و نگهداری، وابستگی نزدیک به ۳۰۰ هزار نفر (در افق ۱۴۲۵) به آب تأمین‌شده از چشمه آب‌سفید است. بنابر گزارش زمستان ۱۴۰۳، تأمین نیاز آب شرب مناطق هدف از چشمه آب‌سفید در شهرستان خانمیرزا صد درصد، در لردگان ۴۰ درصد، در فلارد و مناطق هدف در بروجن ۸۰ درصد است که باتوجهبه کاهش آبدهی چشمه‌های کارستی در استان ریسک بالایی به‌همراه خواهد داشت. بنابر گزارش بازنگری مطالعات تأمین آب شرب و صنعت شهرستان لردگان در سال ۱۳۹۰، آبدهی چشمه آب‌سفید را به‌لحاظ هیدروژئولوژیکی و تکتونیکی مرتبط با آبدهی رودخانه ونک دانسته است. تغییرات ذخیره دینامیکی آبخوان چشمه آب‌سفید هم مورد بررسی قرار گرفته، ولی اظهارنظر درباره میرایی چشمه به مطالعات دقیق‌تر موکول شده است. همچنین، با احتساب هزینه برق مورد نیاز در گزینه انتقال از آب سفید، درنهایت در گزارش ۱۳۹۰ رودخانه ونک برای تأمین آب لردگان در اولویت بالاتر قرار گرفته است. تحلیل ریسک موضوعی است که در گزارش‌های سال ۱۴۰۳ دیده نشده است و علاوه‌بر این موارد، صد درصد از کمینه آبدهی چشمه یعنی ۶۰۰ لیتر بر ثانیه به‌طورکامل برای انتقال در نظر گرفته است. بنابراین، تصمیم به اقدامات تخریبی در قلب یکی از غنی‌ترین مناطق حفاظت‌شده کشور در حالی اتخاذ می‌شود که اطمینانی از دستیابی به اهداف طرح وجود ندارد.
باتوجهبه اهمیت موقعیت چشمه آب‌سفید در بخش امن منطقه حفاظت‌شده سبزکوه، نقش اداره‌کل و سازمان حفاظت محیط‌زیست تنها وضع ضوابط و بررسی چک‌لیست قوانین و مقررات نیست، بلکه حفاظت از اکوسیستم‌های طبیعی کشور و ترمیم اثرات سوء گذشته در محیط‌زیست (که بهره‌برداری ناپایدار از منابع آبی یکی از این موارد است) از وظایف اساسی سازمان برشمرده می‌شود
باتوجهبه اهمیت موقعیت چشمه آب‌سفید در بخش امن منطقه حفاظت‌شده سبزکوه، نقش اداره‌کل و سازمان حفاظت محیط‌زیست تنها وضع ضوابط و بررسی چک‌لیست قوانین و مقررات نیست، بلکه حفاظت از اکوسیستم‌های طبیعی کشور و ترمیم اثرات سوء گذشته در محیط‌زیست (که بهره‌برداری ناپایدار از منابع آبی یکی از این موارد است) از وظایف اساسی سازمان شمرده می‌شود. بنابراین، این سازمان می‌تواند با بهره‌گیری از دفاتر تخصصی متعدد خود، بررسی دقیق‌تری بر گزارشات واصله و روند منطقی حاکم بر آن داشته باشد، به‌طوری‌که اطمینان از دستیابی به اهداف طرح و هزینه‌های کامل آن نیز سنجیده شود.
