چشمه جوشان تشویق و ترویج ریاضیات

منوچهر ذاکر-استاد تمام رشته ریاضیات: دی‌ماه امسال سید‌عبادالله محمودیان، استاد دانشگاه صنعتی شریف و چهره ماندگار ریاضی، دار فانی را وداع و جامعه ریاضی کشور را عزادار کرد. هم حیات علمی و هم درگذشت ایشان پدیده‌های مهمی در عرصه آموزش و پژوهش ریاضی در ایران است. طی اقدامات تشویق به کار پژوهشی که ایشان نزدیک چهار دهه مختص محصلان منتخب و دانشجویان اجرا کردند، نسلی از پژوهشگران ریاضی و علوم کامپیوتر شناسایی شدند و برخاستند که اکنون پژوهشگران سرشناسی در داخل کشور و اکثرا در دانشگاه‌های معتبر کشورهای غربی هستند.

امری بسیار مبارک و در عین حال تأسف‌‌بار؛ زیرا بهتر می‌شد اگر این جمع بزرگ پژوهشگران زبده خارج کشور می‌توانستند در کشور مانده و شبکه علمی و پژوهشی توانمندی تشکیل دهند. دکتر محمودیان همچنین مانند یک فعال اجتماعی نقش بسیار بارز و مؤثری در بُعد اجتماعی ریاضیات ایفا کردند؛ یعنی در مواردی همچون ایجاد جمع‌های پژوهشی با هدف پیشبرد مبحثی از ریاضیات، تشکلات اجتماعی مرتبط با ریاضیات مانند خانه‌های ریاضی و ایجاد یک حیات اجتماعی برای دانشجویان و پژوهشگران از طریق دورهمی‌ها و جلسات مشترک؛ فعالیتی که تا روزهای پایانی زندگی خود بی‌وقفه ادامه دادند.

رشته ریاضیات در کشور در دهه‌های 60 تا 80 شمسی، به یاری تأسیس دوره دکتری، استفاده از مکاتبات اینترنتی، تسهیل سفرهای علمی دانشجویان و استادان، ارتباط ریاضی‌دانان داخل و خارج و نیز شرایط نسبتا امیدبخش اجتماعی و اقتصادی، حال و روز تقریبا خوب و خوشی داشت. فرزندان طبقات متوسط می‌توانستند به فعالیت تمام‌وقت ریاضی وارد شوند، مجبور به انتخاب رشته‌هایی مانند مهندسی یا پزشکی نشوند و به شغلی مرتبط با ریاضیات نیز امیدوار باشند.

ولی از دهه 90 تاکنون، شرایط اقتصادی و اجتماعی به ضرر علوم و ریاضیات و به سمت افول اهمیت تحصیل و پژوهش تغییر یافت. با توجه به نقش اجتماعی دکتر محمودیان در ترویج ریاضیات، درگذشت ایشان به منزله مرگ سمبلیک دوره شکوفایی ریاضیات است. حقیقت آن است که وضعیت ریاضیات و علوم پایه در کشور اصلا مطلوب و امیدبخش نیست. این باعث می‌شود نگاه به چند دهه گذشته ریاضیات ایران، نگاهی عمدتا نوستالژیک و حسرت‌آمیز باشد. به این موضوع برمی‌گردم.

از ویژگی‌های بارز دکتر محمودیان تشویق محصلان از دبیرستان تا دانشگاه برای فعالیت در مسائل ریاضی بود که به مدت حدود چهار دهه ادامه دادند. وی تأثیر روحی مؤثری روی دانشجویان به شرح زیر می‌گذاشت. دکتر محمودیان همواره از طریق صحبت و توصیه روحیه‌بخش خود، اعتماد و اطمینان در دانشجویان را نسبت به استعداد و توانایی خودشان، به‌طور مؤثر ارتقا می‌داد؛ از مریم میرزاخانی فقید تا سایرین.

گرچه در جمع بزرگ دانشجویان، مراتب استعدادی و نخبگی گوناگونی وجود داشت ولی کانون توجه دکتر فقط معطوف به بالاترین رده نبود و همه را در حد خود مورد تشویق و تهییج قرار می‌داد. این موضوع کمک می‌کرد تا رقابت منفی و خودکم‌بینی میان دانشجویان ایجاد نشود. برای موفقیت فردی در حوزه تحصیل و پژوهش علمی معمولا دو عامل استعداد فردی و پشتکار مطرح می‌شود.

دکتر محمودیان عامل دیگری یعنی «میزان انگیزش و اعتماد به توانایی خود» را نیز به آن افزود و در عمل تأثیر آن را اثبات کرد. دانشجویان مرتبط با ایشان این عامل سوم را به خوبی و به کمک ایشان تجربه کردند. دکتر محمودیان از عنصر پژوهش در امر آموزش استفاده می‌کرد. معتقد بود به این طریق می‌توان انگیزه یادگیری را افزایش داد. وقتی محصلی بعد از فعالیت روی مسئله‌ای پژوهشی (یعنی نو و قبلا حل‌نشده و از لحاظ نظری مهم) موفق به حل آن می‌شود، هم اعتماد به توان و استعداد خود، و هم انگیزه یادگیری آن مبحث و رشته علمی در وی ایجاد می‌شود و در طریقت مسیر علمی‌اش کمک شایانی به وی می‌کند. خوشبختانه این روش در شکوفایی مستعدان فراوانی از‌جمله مرحوم مریم میرزاخانی بسیار مؤثر واقع شد.

البته در نقد این دکترین باید توجه کرد که این روش بیشتر مناسب حال محصلان مستعد ریاضی است و نه محصلان متوسط و پایین‌تر. در واقع برای متوسط‌ها، حل مسائل و تکالیف درسی، این نقش مشوق و افزاینده اعتماد به توان را ایفا می‌کند که البته نیازمند هدایت صحیح محصل در کلاس درس است. متأسفانه اخباری که از وضعیت آموزش و مخصوصا آموزش دروس ریاضی در دبیرستان گزارش می‌شود، حاکی از ضعف شدید محصلان در دروس ریاضی و ضعف تدریس برای آنهاست.

اوایل مردادماه 1373 بود که دکتر محمودیان من را به جمع دانشجویان پیرامون خود که با ایشان روی مسائل پژوهشی کار می‌کردند، دعوت کرد. این مسائل در حوزه‌ای از ریاضیات موسوم به نظریه گراف و ترکیبات بود که دارای کاربرد و ارتباط مؤثر با مباحث نظری علوم کامپیوتر است. در کنار این جمع، اردوی المپیاد ریاضی اِکو مشتمل بر دانش‌آموزان و دانشجویان برگزیده‌ای همچون مریم میرزاخانی سوم‌دبیرستانی حضور داشتند. مجموع پرشوری از علاقه‌مندان به مسائل ریاضی با ده‌ها خاطره شکل گرفت. در آن جمع شگفت‌انگیز، دکتر محمودیان مسائلی مطرح کردند که کار روی آنها، نطفه اولین مقاله پژوهشی مرا تشکیل داد و تصمیم گرفتم دوره کارشناسی ارشد و بعدا دکترای ریاضی را زیر نظر ایشان در دانشگاه شریف ادامه دهم. زمانی ‌که به دلیل نبود اینترنت، دسترسی به نسخه الکترونیکی کتب و مقالات ریاضی امکان‌پذیر نبود، استاد گنجینه‌ای از مقالات پژوهشی و کتاب‌های درسی‌ از خارج از کشور آورده بود که شخصا و دیگران بسیار استفاده کردیم. ناگفته نماند دهه 70 شمسی دهه اصلاحات در کشور با شعار جامعه مدنی بود و فعالان بسیاری از جمعیت دانشجویی از‌جمله خود من را جذب و به آینده امیدوار کرده بود. امیدواری به شرایط اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی کشور، روی شکوفایی دانشگاه، علوم و ریاضیات نیز تأثیر گذاشت. قبلا اشاره کردم دکتر محمودیان علاوه بر کار آموزشی و پژوهشی دانشگاهی، یک فعال اجتماعی در حوزه ترویج علوم به ویژه ریاضی نیز بودند. به نظرم دکتر محمودیان در محدوده اهداف آموزشی و آکادمیک، کاری نماند که خواسته ولی نتوانسته باشد انجام دهد. دلایل من برای این گفته این است که آمال و علایق هر فردی در طول پنج، شش دهه فعالیت، نمایان و آشکار می‌شود. در مورد دکتر محمودیان، ما آنها را در رزومه حجیم فعالیت‌های ترویجی، پژوهشی و آکادمیک ایشان می‌بینیم. علاوه بر اینها، در سال‌های پایانی نیز به تلاش مستمر در جهت باورها و ایدئال‌های خود -‌با وجود تحمل بیماری‌- به‌طور فزاینده ادامه دادند. در واقع ایشان دست به کار و زندگی جهادی زدند. فوت دکتر محمودیان، به منزله گذر سمبلیک ریاضیات کشور از مرحله‌ای‌ است که در بستر اجتماعی و اقتصادی چند دهه پیش شکل گرفت و اکنون دست‌انداران ریاضی کشور را گوشزد می‌کند تا ضمن بررسی وضع موجود برای گشایش جدیدی از این دانش در پرتو تحولاتی چون هوش مصنوعی و ریاضیات تجربی بیندیشند.

آخرین تعامل فکری من با استاد محمودیان در تابستان 1402 اتفاق افتاد. دکتر از من برای تهیه و ارائه یک سخنرانی مشترک در پنجاه‌وچهارمین کنفرانس ریاضی کشور دعوت کرد. گرچه به تفاوت افکارمان در باب ریاضیات واقف بودیم ولی کار را بر مبنای یک هدف مشترک شروع کردیم و قرار شد مقاله با عنوان «مختصری از تحولات محتوایی و اجتماعی رشته ریاضی در ایران؛ در حال حاضر ریاضیات چه باید بکند؟» را که در خبرنامه انجمن ریاضی ایران منتشر کرده بودم، برای ایشان بفرستم. در آن مقاله وضعیت نامطلوب رشته ریاضی را شرح داده بودم. دکتر بعد از خواندن مقاله با اضطراب گفتند حرف‌هایی دارند که حتما باید مطرح کنند و کل وقت سخنرانی را لازم دارند. طرح یک سخنرانی مشترک تبدیل به دو سخنرانی جداگانه با دو تجویز مختلف برای ریاضیات شد. دکتر محمودیان در سخنرانی خود این باور را اشاعه دادند که با تشویق محصلان مستعد از دبیرستان تا دانشگاه جهت ورود به رشته ریاضی، می‌توان به اعتبار رشته افزوده و آن را از بحران کنونی خارج کرد. اگرچه ایشان کم‌و‌بیش در جریان تفاوت فاحش در حوزه اشتغال و شرایط اجتماعی کنونی با دهه‌های 60 تا 80 بودند، ولی تلاش خود را روی برنامه‌ای متمرکز و خرج کردند که صرفا در دهه‌های پیشین عملی شده بود. امیدواری به آینده در دهه‌های مذکور آن اندازه بود که ثمربخشی و محصول‌دهی فعالیت‌های آکادمیک ریاضی‌دانان را در آینده ضمانت کند. واقعیت این است که استقبال از رشته ریاضی در دهه‌های قبل به این پشتوانه بود که ادامه تحصیل در رشته ریاضی می‌توانست به تأمین شغل و موقعیت اجتماعی منجر شود. معیاری که اکنون برقرار نیست و اگر فردی‌ آینده محصلان را به رشته ریاضی یا سایر رشته‌های علوم گره بزند، اخلاقا باید آینده شغلی و زندگی آنها را ملاحظه کرده و مسئولیت این ترویج را بپذیرد. در جهت مقابل این سناریو، توصیه‌های من که در مقاله خبرنامه شرح داده شده، شامل اصلاح محتوایی دروس و جهت‌گیری ریاضی است تا آن را از حالت سترون فعلی خارج کرده و ارتباط سازنده‌ای با سایر علوم و مهندسی ایجاد کند. با تکمیل این اصلاحات، تشکیل چرخه اُرگانیک STEM (علوم، فناوری، مهندسی، ریاضیات) تسهیل می‌شود که بیشترین موجه‌سازی را برای حمایت از آموزش و پژوهش ریاضی و حاشیه‌ای معتبر برای خودمختاری رشته ریاضی به ارمغان می‌آورد. تفکرات ریاضی در سال‌های اخیر، به کارایی شیوه‌های فکری ساختنی، الگوریتمی، محاسباتی و احتمالاتی منجر شده است ولی ریاضیات سنتی در ایران، ریاضیاتی تک‌ساحتی محدود به شیو‌ه فکری اثباتی/قیاسی است. به عقیده نویسنده، محتویات درسی باید در جهت آموزش قابلیت‌های چندگانه ریاضی و توان مدل‌سازی آنها اصلاح شوند. به جای سیاست آموزشی نخبه‌گرایانه با هدف تربیت اقلی از ریاضی‌دانان نخبه در کشور، روی پرورش تعداد کثیری از محصلان ریاضی با قابلیت‌های گسترده تفکر ریاضی، با هدف افزایش سرمایه اجتماعی ریاضی کشور برنامه‌ریزی شود. با وجود همه اینها، می‌توان با طرح‌ها و تلاش‌های جهادی دکتر محمودیان همدلی و سمپاتی داشت؛ زیرا ایشان به احتمال زیاد گمان می‌کرد هر اندازه که فرصت فعالیت دارند به ترویج و تقویت رشته ریاضی بپردازند و فرصت زیادی برای برنامه‌های درازمدت در خود نمی‌دیدند.

سخن آخر، متأسفانه وضعیت رشته‌های علوم و مخصوصا ریاضی در کشور چنان است که فعالیت‌ پیشینیان جنبه نوستالژیک دارد و امید چندانی نیز به ثمربخشی تلاش‌های زمان کنونی در آینده وجود ندارد. کمبود دانشجو در رشته ریاضی منجر به کاهش جذب هیئت علمی در رشته ریاضی شده است. یعنی امید به امکان شغل برای فارغ‌التحصیل ریاضی ناچیز است. هر رشته دانشگاهی، طبعا دارای اعتباری در جامعه است. اعتبار اجتماعی رشته ریاضی در سال‌های اخیر کاسته شده است. دانشجویان مستعد، بیش از پیش ادامه تحصیل را در خارج از کشور جست‌وجو می‌کنند و سرمایه‌ای عاید کشور نخواهد شد. متأسفانه مملکت قادر به حفظ سرمایه‌های علمی خود نبوده و با این رویه نیز نخواهد بود. به عبارت دیگر، ترویج و تشویق محصلان در مزرعه ریاضیات در ایران محصول ماندگار چندانی در پی نخواهد داشت. در نتیجه، فعالیت‌های آکادمیک ریاضی‌کاران ایرانی صرفا محدود به انتشار مقاله شده است. اگرچه تعداد و کیفیت مقالات ایرانی‌های داخل کشور نسبت به گذشته بسیار بالاتر رفته است ولی اهداف پژوهشی پژوهشگران، عمدتا دغدغه افزایش تعداد مقالات و ارجاعات را دارد و رسالت کلان موجهی برای پژوهش‌های ریاضی وجود ندارد. این رویه، پژوهشگر اعم از استاد و دانشجو را به تمرکز و تأمل روی خطوط پژوهشی معتبر و نیز کشف ارتباطات مابین مباحث پراکنده پژوهشی سوق نمی‌دهد.

استاد محمودیان هر آنچه در توان داشت و نیز خودشان را صرف پیشبرد آموزش و پژوهش ریاضیات کردند. ضروری ا‌ست نام و اقدامات ایشان زنده نگه داشته شود. برای ماندگاری نام بزرگان علم یک مملکت، شیوه‌هایی همچون برگزاری کنفرانس یا ایجاد یک جایزه ملقب به نام آنها متداول است. نگارنده پیشنهاد متفاوتی دارد که عبارت است از تشکیل کمیته‌ای مزین به نام استاد محمودیان ترجیحا زیر نظر انجمن ریاضی ایران، با عنوان «برنامه اصلاح و رفع بحران رشته ریاضی در ایران» برای پیگیری اهدافی همچون تلاش برای رفع بحران‌های متوجه رشته ریاضی، اصلاح محتویات دروس ریاضی و گسترش آن در مدارس و دانشگاه. در سطور قبلی مختصرا در باب نحوه اصلاح مباحث ریاضی شرح داده شد. این برنامه و اهدافش هم در راستای دغدغه و اقدامات همیشگی ایشان، البته با نگاهی وسیع به موضوع و هم نیاز ضروری رشته ریاضیات در کشور است. استاد محمودیان، نام و یادتان جاویدان.