بلبشو در شام

درگیری‌های 72 ساعت گذشته در شمال غرب سوریه و مناطق ساحلی این کشور که «شدیدترین اقدامات خشونت‌آمیز علیه حکومت جدید پس از سقوط بشار اسد در دسامبر گذشته» توصیف شده، نگرانی‌ها نسبت به بروز یک جنگ داخلی در این کشور را افزایش داده است. دیده‌بان حقوق بشر سوریه روز گذشته اعلام کرد درگیری‌های شدید میان نیروهای وزارت دفاع و کشور سوریه و شبه‌نظامیان بازمانده از ارتش حکومت بشار اسد، منجر به کشته‌شدن بیش از ۷۰ نفر، زخمی‌شدن ده‌ها نفر و اسارت تعدادی دیگر شده است. پیش‌تر نیز گزارش‌هایی درباره کشته‌شدن ۴۸ نفر در این درگیری‌ها در شهر جبله و روستاهای اطراف منتشر شده بود. دیده‌بان حقوق بشر تأکید کرده بود این حملات، «بزرگ‌ترین چالش برای حکومت جدید پس از سقوط اسد» بوده است. بااین‌حال آمار دقیق تلفات کل هفته تاکنون مشخص نشده است. در پی این درگیری‌های مرگ‌بار، حکومت سوریه در لاذقیه و طرطوس حکومت نظامی اعلام کرده است.

یک مقام امنیتی لاذقیه اعلام کرده‌ گروه‌هایی از بقایای شبه‌نظامیان حامی اسد در یک «حمله حساب‌شده»، نقاط ایست و مواضع نیروهای دولتی در منطقه جبله را هدف قرار دادند. او بدون اشاره به آمار دقیق تلفات اظهار کرد‌ نیروهای دولتی «تعداد زیادی کشته و مجروح» داده‌اند. این مقام همچنین تأکید کرد‌ نیروهای امنیتی برنامه‌هایی برای «ریشه‌کن‌‌کردن حضور این گروه‌ها» در دستور کار دارند.

خبرگزاری دولتی سوریه، «سانا»، نیز گزارش داده‌ ژنرال ابراهیم هوایه، رئیس سابق اطلاعات نیروی هوایی دوران حافظ اسد، پدر بشار اسد، بازداشت شده است. او که از سال ۱۹۸۷ تا ۲۰۰۲ این سمت را بر‌عهده داشت، به اتهاماتی نظیر مشارکت در صدها ترور طی دهه‌های گذشته و قتل کمال جنبلاط، رهبر برجسته دروزی‌های لبنان در سال ۱۹۷۷، تحت تعقیب بود.

ناظران محلی همچنین خبر داده‌اند‌ درگیری‌هایی میان نیروهای امنیتی و شبه‌نظامیان وفادار به سهیل حسن، فرمانده پیشین نیروهای ویژه اسد معروف به «ببر سوریه»، در روستای بیت آنا رخ داده است. هم‌زمان با این درگیری‌ها، حملات هلیکوپتری و توپخانه‌ای به مناطق جنگلی اطراف نیز انجام شده است. منابع دولتی تأیید کرده‌اند‌ تیراندازی گروه‌های حامی اسد به مواضع وزارت دفاع منجر به کشته‌شدن یک نیروی امنیتی و زخمی‌شدن دو نفر دیگر شد.

در واکنش به این خشونت‌ها، رهبران علوی ضمن انتشار بیانیه‌ای خواستار «اعتراضات مسالمت‌آمیز» شدند و ادعا کردند‌ حملات هلیکوپتری، مناطق مسکونی غیرنظامیان را هدف گرفته است. هم‌زمان مقامات امنیتی اقدام به اعمال مقررات منع آمدوشد شبانه در لاذقیه، طرطوس و حمص کرده‌اند و تدابیر امنیتی تشدید شده است.

درگیری‌های خونین سه روز اخیر فقط یک نبرد محلی بر سر کنترل چند روستا یا شهر نیست، بلکه نمادی از بحران عمیق‌تری است که ریشه در فروپاشی ساختار قدرت پس از سقوط بشار اسد، رقابت‌های منطقه‌ای و بین‌المللی و شکاف‌های قومی-مذهبی دارد. این درگیری‌ها در منطقه‌ای رخ داده که برای دهه‌ها پایگاه امنیتی و اجتماعی خاندان اسد محسوب می‌شد و اکنون به صحنه‌ای از تقابل نیروهای دولت جدید، شبکه‌های وفادار به نظام سابق و گروه‌های محلی علوی تبدیل شده است.

از دسامبر 2024 و زمانی که ائتلافی از شورشیان به رهبری «هیئت تحریرالشام» کنترل دمشق را به دست گرفتند، سوریه شاهد بازتعریف قدرت در سطح ملی و منطقه‌ای بوده است. براساس گزارش‌های میدانی، حداقل ۴۵ درصد از نخبگان امنیتی سابق نظام اسد حاضر به همکاری با دولت جدید نشده و به شبکه‌های زیرزمینی پیوسته‌اند. این شبکه‌ها که عمدتا در مناطق علوی‌نشین مانند لاذقیه متمرکزند، از حمایت مالی و لجستیکی بازیگرانی مانند روسیه و دیگر حامیان حکومت بشار اسد برخوردارند. روسیه فقط در ژوئن سال گذشته، حدود ۱۵۰ دستگاه خودروی زرهی به این گروه‌ها تحویل داده است، در حالی که دیگر حامیان اسد هم از طریق ایجاد «کریدور سلاح» از عراق به لاذقیه، مسیر انتقال تجهیزات نظامی را تسهیل می‌کردند.

درگیری‌های اخیر با یک جرقه محلی آغاز شد: مقاومت ساکنان روستای بیت آنا، زادگاه سهیل حسن در برابر تلاش نیروهای امنیتی برای دستگیری فردی متهم به قاچاق سلاح. این حادثه به‌سرعت به یک بحران ملی تبدیل شد. نیروهای دولتی با استفاده از پهپادها و هلیکوپترهای جنگی، مواضع شبه‌نظامیان را در جنگل‌های الساحل هدف گرفتند، درحالی‌که شورشیان وفادار به اسد با خمپاره‌اندازهای پیشرفته ساخت ترکیه و سلاح‌های ضدتانک روسی پاسخ دادند. این تقابل نه‌تنها نشان‌دهنده عمق وابستگی دو طرف به حامیان خارجی است، بلکه گویای تبدیل‌شدن سوریه به میدان آزمایش سلاح‌های پیشرفته قدرت‌های جهانی است.

استان لاذقیه به دلایل استراتژیک و نمادین در کانون این بحران قرار دارد. این منطقه میزبان تنها بندر عمیق سوریه در مدیترانه، بندر لاذقیه، است که ۷۰ درصد واردات غذایی کشور از طریق آن انجام می‌شود. همچنین‌ نزدیکی این استان به پایگاه هوایی روسیه در حمیمیم آن را به نقطه کانونی رقابت مسکو و آنکارا تبدیل کرده است. از سوی دیگر، لاذقیه قلب تپنده جامعه علویان سوریه است که حدود ۱۲ درصد جمعیت کشور را تشکیل می‌دهند و برای دهه‌ها ستون اصلی حامی اسد بودند. نظرسنجی اخیر مرکز پژوهش‌های استراتژیک امارات نشان می‌دهد ۶۸ درصد از علویان، دولت جدید را «غیرقانونی» می‌دانند و این نارضایتی اکنون به شکل اعتراضات مسالمت‌آمیز و در مواردی مقاومت مسلحانه بروز یافته است.

رقابت قدرت‌های خارجی بر سر سوریه نیز در این بحران بازتاب یافته است. ترکیه که حامی اصلی دولت جدید است، سامانه‌های دفاع هوایی «هیسار-آ» را در مرزهای سوریه مستقر کرده و فقط در سال جاری ۴۵ میلیون دلار به عملیات‌های امنیتی در شمال سوریه اختصاص داده است. در مقابل، روسیه با برگزاری رزمایش‌های نظامی مشترک با باقی‌مانده نیروهای اسد و تحویل تجهیزات پیشرفته، تلاش دارد نفوذ پیشین خود در سوریه را بازسازی کند. این رقابت در سطحی وسیع‌تر، بخشی از جنگ نیابتی قدرت‌های منطقه بر سر نقش‌آفرینی در سوریه است؛ کشوری که اکنون به قطعه شطرنجی تبدیل شده که هر حرکت در آن، پیامدهایی برای معادلات انرژی شرق مدیترانه و امنیت کشورهای اطراف دارد.

آینده این بحران به‌شدت به تحرکات بازیگران داخلی و خارجی وابسته است. سناریوی محتمل، اعلام «خودمختاری اداری» توسط شورای علویان لاذقیه با حمایت روسیه است که می‌تواند آغازی بر تجزیه عملی سوریه به مناطق نفوذ ترکیه، روسیه و کردها باشد. مدل‌سازی‌های مرکز بحران‌های بین‌المللی (ICG) نشان می‌دهد بدون مداخله جامعه جهانی، سوریه تا ۲۰۲۵ ممکن است به سه بخش مجزا تقسیم شود. از سوی دیگر، تشدید درگیری‌ها در نزدیکی پایگاه‌های ترکیه، خطر فعال‌سازی ماده ۵ پیمان ناتو و مداخله مستقیم غرب را افزایش می‌دهد.

آنچه در لاذقیه می‌گذرد، فقط یک نبرد نظامی نیست، بلکه تجلی گسست‌های عمیق اجتماعی، بحران مشروعیت سیاسی و پایان نظام‌های دیکتاتوری کلاسیک در خاورمیانه است. سوریه امروز، آزمایشگاهی است که در آن تضادهای قومی، رقابت‌های ژئوپلیتیک و بحران‌های هویتی در هم می‌آمیزند و هر حلقه این زنجیره بحران، حلقه بعدی را خلق می‌کند. تا زمانی که بازیگران داخلی و خارجی به‌جای یافتن راه‌حلی جامع، به دنبال تأمین منافع کوتاه‌مدت خود باشند، آتش این بحران نه‌تنها خاموش نخواهد شد، بلکه دامنه آن به کل منطقه گسترش خواهد یافت.