کریدور زنگزور: یک مسیر تجاری جدید یا نقطه اختلاف؟
ارمنستان و آذربایجان بر سر پیش‌نویس توافق به تفاهم رسیدند
آذربایجان و ارمنستان بر سر پیش‌نویس توافق صلح به تفاهم رسیده‌اند و این گامی مهم در راستای پایان دهه‌ها درگیری است. با این حال، مسائلی مانند نظارت بر مرزها و اصلاحات قانون اساسی همچنان حل‌نشده باقی مانده و بر سرنوشت این توافق سایه افکنده است.
وزیر خارجه آذربایجان امروز اعلام کرد که جمهوری آذربایجان و ارمنستان درباره پیش نویس توافق صلح به یک تفاهم اولیه دست یافته اند. توافق برای عادی‌سازی روابط میان ارمنستان و آذربایجان می‌تواند نقطه عطفی بزرگ در منطقه‌ای باشد که قدرت‌هایی مثل روسیه، اتحادیه اروپا، ایالات متحده و ترکیه برای نفوذ در آن با هم رقابت می‌کنند. باکو و ایروان در طول سال‌ها دو بار برای کنترل منطقه قره‌باغ آذربایجان که جمعیتی ارمنی‌نشین دارد، وارد جنگ شدند: یک بار در اواخر دوران اتحاد جماهیر شوروی و بار دیگر در سال ۲۰۲۰. این درگیری‌ها در نهایت با عملیات برق‌آسای ۲۴ ساعته آذربایجان در سپتامبر ۲۰۲۳ پایان یافت؛ عملیاتی که به بازپس‌گیری کامل این منطقه منجر شد. هر دو کشور بارها اعلام کرده‌اند که دستیابی به یک توافق صلح جامع برای پایان دادن به دشمنی دیرینه‌شان نزدیک است، اما مذاکرات پیشین هیچ‌گاه به نتیجه‌ای قطعی نرسیده بود.
جیهون بایراموف، وزیر امور خارجه آذربایجان، به تازگی به خبرنگاران گفت: «مذاکرات بر سر متن توافق صلح با ارمنستان به پایان رسیده است.» او افزود: «ارمنستان پیشنهادهای ما را درباره دو ماده‌ای که پیش‌تر حل‌نشده باقی مانده بود، پذیرفته است.» وزارت خارجه ارمنستان هم این خبر را تأیید کرد و در بیانیه‌ای اعلام داشت: «گفت‌وگوها درباره پیش‌نویس توافق تمام شده و این سند حالا آماده امضاست.» با این حال، ارمنستان از اینکه آذربایجان به‌تنهایی و بدون بیانیه مشترک این موضوع را اعلام کرده، گلایه دارد؛ نشانه‌ای از تنش‌هایی که هنوز پابرجاست. ایروان همچنین گفته آماده است تا با باکو بر سر زمان و مکان امضای این توافق مذاکره کند.
نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان، در اقدامی مهم حاکمیت باکو بر قره‌باغ را پس از سه دهه کنترل جدایی‌طلبان ارمنی به رسمیت شناخته؛ گامی که بسیاری آن را سنگ بنای عادی‌سازی روابط می‌دانند. سال گذشته هم ارمنستان چهار روستای مرزی را که دهه‌ها پیش تصرف کرده بود، به آذربایجان پس داد.
اما این درگیری‌ها تنها به روابط دوجانبه محدود نشده و سایه‌ای بر مناسبات ارمنستان و روسیه انداخته است. ایروان، مسکو را به کم‌کاری در حمایت از خود متهم کرده و سال گذشته مشارکت خود در سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO) به رهبری روسیه را به حالت تعلیق درآورد؛ سازمانی که در جریان درگیری با آذربایجان به کمک ارمنستان نیامد. در این میان، روسیه، آمریکا و اتحادیه اروپا هر یک در مقاطعی سعی کرده‌اند نقش میانجی را بازی کنند.
پاشینیان اواخر ژانویه اعلام کرد که هنوز دو بند از ۱۷ بند پیش‌نویس توافق صلح حل‌نشده باقی مانده است؛ موضوعی که آرارات میرزویان، وزیر خارجه ارمنستان، هم در سخنرانی‌اش در پارلمان تأیید کرد. یکی از این اختلافات به «عدم استقرار نیروهای سوم» در مرز مشترک برمی‌گردد. پاشینیان پیشنهاد داده که این نیروها در بخش‌هایی از مرز که تعیین حدود شده، حضور داشته باشند. موضوع دیگر، اختلاف بر سر پس گرفتن شکایت‌ها از نهادهای قضایی بین‌المللی است.
ارمنستان و آذربایجان هنوز درگیر پرونده‌های حقوقی در دادگاه‌هایی مثل دادگستری بین‌المللی، کیفری بین‌المللی و حقوق بشر اروپا هستند؛ پرونده‌هایی که به اتهام نقض حقوق بشر در جریان درگیری‌هایشان مربوط می‌شود. پاشینیان تأکید کرده: "باید مطمئن شویم که نه تنها این پرونده‌ها را پس می‌گیریم، بلکه کاملاً از آنها دست می‌کشیم." ممکن است باکو پس از عقب‌نشینی از دادگاه‌ها، این مسائل را دوجانبه مطرح کند و تنش‌ها دوباره بالا بگیرد.» مقامات هر دو کشور اما تأیید کرده‌اند که توافق کرده‌اند این شکایت‌ها را از نهادهای قضایی بین‌المللی پس بگیرند.
بایراموف گفته که گام بعدی مورد انتظار باکو از ایروان، اصلاح قانون اساسی ارمنستان است. آذربایجان می‌خواهد ارمنستان بندی را که در اعلامیه استقلال خود به ادعای ارضی بر قره‌باغ اشاره دارد، از قانون اساسی حذف کند؛ تغییری که نیاز به همه‌پرسی در ارمنستان دارد. در همین حال، پس از تسلط باکو بر قره‌باغ، نزدیک به همه ارمنی‌های قومی - بیش از ۱۰۰ هزار نفر - از این منطقه گریختند.
یکی از موضوعات مورد بحث دیگر، مأموریت نظارت اتحادیه اروپا (EUMA) در ارمنستان است که نقض آتش‌بس در خط مقدم را رصد می‌کند. یک مقام غربی به میدل ایست آی گفته پاشینیان احتمالاً با تمدید نکردن مأموریت EUMA که تا فوریه ۲۰۲۷ ادامه دارد، مشکلی ندارد. اما باکو اصولاً مخالف حضور هر نوع ناظر خارجی، از جمله نیروهای روس، است. انحلال گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا (OSCE) هم از خواسته‌های باکوست؛ گروهی که مقامات آذربایجانی آن را به جانبداری متهم کرده‌اند.
وضعیت مبهم "کریدور زنگزور"
هنوز معلوم نیست که آیا دو طرف بر سر «کریدور زنگزور» - مسیر پیشنهادی که آذربایجان را از طریق خاک ارمنستان به نخجوان متصل می‌کند - به توافق رسیده‌اند یا نه. این کریدور در صورت اجرا می‌تواند به شاهراه تجاری مهمی در منطقه تبدیل شود. یک مقام منطقه‌ای گفته: «این بیشتر شبیه یک گام رو به جلوست تا یک توافق کامل.»
کریدور زنگزور یک مسیر حمل‌ونقل پیشنهادی است که قرار است جمهوری آذربایجان را از طریق استان سیونیک ارمنستان به منطقه خودمختار نخجوان متصل کند. این مسیر برای آذربایجان اهمیت زیادی دارد، زیرا ارتباط زمینی مستقیم با نخجوان و ترکیه را ممکن می‌سازد و وابستگی به مسیرهای عبوری از ایران را کاهش می‌دهد. برای ارمنستان اما، این موضوع حساسیت‌برانگیز است، چرا که واگذاری کنترل بخشی از خاکش می‌تواند امنیت ملی‌اش را تهدید کند. ایران نیز این کریدور را تهدیدی برای نفوذ خود در منطقه می‌بیند، زیرا ممکن است پویایی‌های ژئوپلیتیکی قفقاز جنوبی را تغییر دهد.
جنگ دوم قره‌باغ در پاییز ۲۰۲۰ با پیروزی قاطع آذربایجان به پایان رسید. آتش‌بسی که با میانجیگری روسیه در ۱۰ نوامبر همان سال امضا شد، به باکو اجازه داد مناطق وسیعی از قره‌باغ کوهستانی را که از دهه ۱۹۹۰ تحت کنترل ارمنستان بود، پس بگیرد. اما تنش‌ها کماکان ادامه داشت تا اینکه در سپتامبر ۲۰۲۳، آذربایجان با یک عملیات نظامی، قره‌باغ را کاملاً تحت کنترل خود درآورد؛ منطقه‌ای که سازمان ملل آن را بخشی از خاک آذربایجان می‌شناسد. پس از این عملیات، ده‌ها هزار ارمنی قومی از ترس آزار از منطقه فرار کردند.
از آن زمان، تلاش برای صلح پایدار با چندین دور مذاکره و حضور میانجی‌های غربی و روس ادامه داشته، اما مسائلی مثل تعیین مرزها، وضعیت مناطق ارمنی‌نشین و مسیرهایی مثل زنگزور کار را سخت کرده است. یک مقام غربی هشدار داده که تحرکات نظامی اخیر آذربایجان نزدیک خط مقدم هنوز ناظران را نگران می‌کند.
