جست‌وجوی منشأ تمدن در بستر «خلیج فارس»
آنچه رسوبات بستر دریاها در خود ثبت کرده‌اند
خلیج فارس امروزی بخشی از گستره آبی پهناوری است که در روزگاران قدیم از اروندرود در غرب خلیج فارس تا تمامی دریای عمان و بخشی از اقیانوس هند، تا حدود رود سند را به این نام می‌شناخته‌اند. امروزه محدوده این خلیج از شرق به تنگه هرمز و از غرب به دهانه رودخانه اروندرود در مرز میان ایران و عراق محدود می‌شود.
عبدالمجید نادری: خلیج فارس امروزی بخشی از گستره آبی پهناوری است که در روزگاران قدیم از اروندرود در غرب خلیج فارس تا تمامی دریای عمان و بخشی از اقیانوس هند، تا حدود رود سند را به این نام می‌شناخته‌اند. امروزه محدوده این خلیج از شرق به تنگه هرمز و از غرب به دهانه رودخانه اروندرود در مرز میان ایران و عراق محدود می‌شود.
در دوره معاصر، عمده شهرت خلیج فارس به دلیل وجود منابع عظیم نفت و گاز آن بوده است. با‌این‌حال این پهنه آبی در مطالعات زمین‌شناسی، اقلیمی، اقیانوس‌شناختی، باستان‌شناسی و بسیاری دیگر از علوم اهمیت بسیاری دارد. به قول «سر آرنولد ویلسون» (1928) در کتاب خلیج فارس، «هیچ آبراهه‌ای در جهان برای زمین‌شناسان، باستان‌شناسان، جغرافی‌دانان، بازرگانان، سیاست‌مداران، جهان‌گردان و سایر محققین از گذشته تا‌به‌حال به اندازه خلیج فارس مهم نبوده است».
خلیج فارس و حوضه آبریز آن خاستگاه قدیمی‌ترین تمدن‌های شناخته‌شده بشری است. یکی از جنبه‌های کمتر مطالعه‌شده خلیج فارس تأثیری است که خلیج فارس بر تشکیل تمدن در میان‌رودان داشته است. مدت زیادی نیست که فرضیه‌ای در میان دانشمندان مطرح شده که منشأ تمدن را باید در بستر خلیج فارس جست‌وجو کرد! حقیقت این است که خلیج فارس یک دریای کم‌عمق است که به طور کامل بر روی فلات قاره قرار دارد. حداکثر عمق خلیج فارس حدود 110 متر در حدود تنگه هرمز است و عمق متوسط آن در حدود 35 متر است. به همین دلیل، خلیج فارس به‌شدت تحت تأثیر دوره‌های یخبندان و بین یخبندان از آب دریا پر و خالی می‌شده است.
آخرین بار که خلیج فارس شروع به پرشدن از آب دریا کرد، حدود ۱۵ هزار سال پیش بود. تا پیش از این دوره و در طی آخرین عصر یخبندان خلیج فارس از آب دریا تهی بود.
یکی از دلایلی که دانشمندان را متقاعد می‌کند که خلیج فارس می‌توانسته میزبان جوامع اولیه انسانی باشد، محیط ایدئال بستر خلیج فارس برای پذیرایی از جوامع انسانی بوده است. بر اساس این فرضیه، در طی دوره یخبندان تراز آب دریاها حدود 120 تا 130 متر پایین‌تر از تراز فعلی بوده است. بنابراین، بیشتر بستر فعلی خلیج فارس خشک بوده است و اروندرود کهن و برخی رودهای دیگر در میان خلیج فارس جاری بوده‌اند. این رودها در نهایت در حدود تنگه هرمز به دریای عمان می‌ریخته‌اند. وجود رودها، چشمه‌ها و دریاچه‌هایی که در گودی‌های خلیج فارس تشکیل شده بودند، در کنار دمای مناسب دسترسی به آب و غذا محیط ایدئالی را برای جوامع اولیه انسانی فراهم می‌کردند.
بررسی چنین فرضیه‌ای، به‌جز مطالعات باستان‌شناختی، نیازمند مطالعاتی در حوزه اقیانوس‌شناسی و زمین‌شناسی دریایی نیز هست تا با کمک آن بتوان محیط دیرینه خلیج فارس را بازسازی کرد. اگرچه تا‌به‌حال شواهد متقنی از وجود تمدن‌های باستانی در بستر خلیج فارس یافت نشده است، ولی مطالعه رسوبات بستر خلیج فارس مؤید تغییرات محیطی شگرفی است که طی 15 سال اخیر در این منطقه رخ داده است. بر این اساس، با بالاآمدن تراز آب در خلیج فارس طی 15 هزار سال گذشته، آب در خلیج فارس چنان گسترش یافت که در حدود شش هزار سال پیش محدوده خلیج فارس تا جنوب بغداد امروزی و بخش‌های وسیعی از خوزستان در ایران تا اهواز گسترده شد. این تغییرات تراز با عقب‌نشینی دریا و گسترش رسوب‌گذاری رودهای منتهی به خلیج فارس، در نهایت آن را در سده‌های اخیر به صورت امروزی درآورده است.
شواهد زمین‌شناسی نشان می‌دهند که افزایش تراز دریاها طی 15 هزار سال اخیر با دو افزایش سریع و ناگهانی همراه بوده است. در نخستین افزایش، تراز دریاها طی حدود 500 سال در حدود 80 متر بالا آمد و بخش‌های شرقی خلیج فارس و تنگه هرمز و نیز بخش‌های عمیق خلیج فارس آب‌گیری شد. پالس دوم حدود 9هزار 600 سال پیش شروع شد و طی حدود هزار سال آب دریا در حدود 50 متر بالا آمد. با این وجود، افزایش تراز دریا باز نایستاد و آب دریا تا حدود شش هزار سال پیش همچنان در حال افزایش بود.
برخی مرز خلیج فارس در شش هزار سال پیش را تا حدود سامرا در صد کیلومتری شمال بغداد تخمین زده‌اند و برخی نیز افزایش تراز خلیج فارس را حداکثر تا محدوده بین شهرهای العماره و بصره در جنوب عراق می‌دانند. این طغیان‌ها می‌توانسته موجب مهاجرت جوامعی شده باشد که در بستر خلیج فارس زندگی می‌کردند. برخی از متون کهن مانند حماسه گیلگمش یا اعتقادات تمدن‌های اولیه میان‌رودان به خدایان دریا، می‌تواند ریشه در طغیان خلیج فارس داشته باشد.
با بروز تغییرات اقلیمی جاری و گرمایش جهانی، انتظار می‌رود که تراز خلیج فارس شتابان‌تر از گذشته افزایش یابد. اگرچه امروزه نرخ افزایش تراز خلیج فارس کمتر از چهار میلی‌متر بر سال است ولی این نرخ می‌تواند تا چندین‌برابر افزایش یابد. در این صورت آیا افزایش تراز دریاها و گرمای غیرقابل تحمل منطقه منجر به مهاجرت گسترده دیگری در این منطقه خواهد شد؟
* عضو هیئت علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی
