آیا یوزپلنگ‌ها دچار نرزایی شده‌اند؟
دخترزایی در «ایران» غیرممکن نیست
دهم اردیبهشت ۱۴۰۱ روزی سرنوشت‌ساز و به‌یادماندنی برای بسیاری از دوستداران حیات وحش شد؛ روزی که «ایران» زایمان کرد. ماده‌یوزپلنگی که در مرکز تحقیقات و تکثیر یوز آسیایی سمنان در شرایط اسارت زندگی می‌کند. «ایران» در زمستان سال ۱۳۹۶ زمانی که تنها هشت‌ماهه بود، توسط محیط‌بانان تهران، از دست قاچاقچیان نجات پیدا کرد. تا سال ۱۳۹۹ به‌همراه دلبر و کوشکی (دو یوز در اسارت) در پارک پردیسان زندگی کرد تا اینکه در بهار آن سال هر سه یوز به فنسی در پارک ملی خارتوران در شاهرود سمنان منتقل شدند.
زینب رحیمی: دهم اردیبهشت ۱۴۰۱ روزی سرنوشت‌ساز و به‌یادماندنی برای بسیاری از دوستداران حیات وحش شد؛ روزی که «ایران» زایمان کرد. ماده‌یوزپلنگی که در مرکز تحقیقات و تکثیر یوز آسیایی سمنان در شرایط اسارت زندگی می‌کند. «ایران» در زمستان سال ۱۳۹۶ زمانی که تنها هشت‌ماهه بود، توسط محیط‌بانان تهران، از دست قاچاقچیان نجات پیدا کرد. تا سال ۱۳۹۹ به‌همراه دلبر و کوشکی (دو یوز در اسارت) در پارک پردیسان زندگی کرد تا اینکه در بهار آن سال هر سه یوز به فنسی در پارک ملی خارتوران در شاهرود سمنان منتقل شدند.
اسفندماه ۱۳۹۹ فصل تازه‌ای برای پروژه تکثیر در اسارت یوز آسیایی بود. یک قلاده یوزپلنگ نر با نام «فیروز» از طبیعت پارک ملی خارتوران زنده‌گیری و به فنس منتقل شد تا فرصت جفت‌گیری طبیعی برای «ایران» این ماده‌یوز جوان فراهم شود. در اوایل بهمن‌ماه ۱۴۰۰ «ایران» و «فیروز» به هم نزدیک شده و جفت‌گیری کردند. بعد از حدود سه ماه در ۱۰ اردیبهشت ۱۴۰۱ «ایران» زایمان کرد و سه‌قلوهای خودش را به دنیا آورد. سه‌قلوهایی که تنها یک روز بعد از زایمان جنسیت آنها ماده اعلام شد. همه از این خبر خوشحال شدند. هم از زایمان موفق و هم از دختربودن یوزهای تازه‌وارد؛ اما این خوشحالی چندان پایدار نبود، چون چهار روز بعد از زایمان یکی از توله‌ها تلف شد و چند روز بعد، سازمان محیط زیست اعلام کرد که تیمارگر یوزها در تشخیص جنسیت آنها اشتباه کرده و هر سه آنها نر هستند. شاید اگر سازمان محیط زیست در اعلام جنسیت توله‌ها عجله نمی‌کرد یا از متخصصان بیشتری برای تعیین جنسیت کمک می‌گرفت، چنین خطایی هم اتفاق نمی‌افتاد.
پسر بودن فرزندان «ایران» نکته منفی نیست
در این میان گروهی ادعا کردند که یوزپلنگ‌ها در سال‌های اخیر به سمت نرزایی حرکت کرده‌اند و در صورت بارداری مجدد ایران، فرزندان او نر خواهد بود. حمیدرضا رضایی، کارشناس حیات وحش و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، در گفتوگو با «شرق» با بیان اینکه نربودن توله‌های ایران خبر بدی نیست، می‌گوید: به هر حال تنوع ژنتیکی نیاز به نرهای متعدد و ماده‌های متعدد دارد. طبیعتا اگر این یوزهای تازهمتولدشده ماده بودند، خبر خوشحال‌کننده‌تری بود اما نربودن آنها خبر منفی به حساب نمی‌آید.
این کارشناس حیات وحش در پاسخ به برخی ادعاها مبنی بر افزایش نرزایی در یوزپلنگ‌های آسیایی می‌گوید: در همه پستانداران به صورت طبیعی تعداد جنین‌‌های نر تشکیل‌شده بیشتر از ماده است اما بقای ماده‌ها بیشتر و بقای نرها کمتر است. چون نرها خیلی وقت‌ها تلفات بیشتری دارند. باید توجه کنیم که بیشتر حیات وحش در شرایط اسارت فرزندان نر بیشتری ممکن است به دنیا بیاورند یا به عبارت دیگر بقای بیشتری نسبت به حالت غیر اسارت داشته باشند. البته این به معنای آن نیست که ماده‌‌زایی غیرممکن است. دقت کنیم که با یک بار زایمان نمی‌توانیم چنین نتیجه‌ای درباره نوزادان ایران بگیریم که در زایمان بعدی هم قرار است نر به دنیا آورد.
سازمان محیط زیست از متخصصان داخلی و خارجی کمک بگیرد
رضایی همچنین با اشاره به اینکه نربودن بچه‌های ایران نکته منفی نیست، تأکید دارد که در شرایط حاضر مهمترین موضوع بقای این مادر و بچه‌هاست. کوچک‌‌ترین اشتباه، ممکن است به اتفاق غیرقابل‌جبرانی تبدیل شود. من در زمینه نحوه نگهداری یوز تخصص ندارم اما سازمان محیط زیست بهتر است با متخصصان بیشتری در داخل و خارج کشور ارتباط داشته باشد و از آنها مشورت بگیرد. در ایران دکتر ایمان معماریان دانش و تخصص بیشتری در این زمینه دارد و با متخصصان خارجی هم در ارتباط است و می‌تواند پتانسیل خوبی برای سازمان محیط زیست باشد.
با سزارین احتمال عفونت در «ایران» بالا رفته
او ضمن ابراز نگرانی نسبت به فرایند باروری مجدد ایران و شرایط نگهداری یوزهای جدید، می‌گوید: امیدوارم ایران برای بارداری مجدد مشکلی نداشته باشد. دامپزشک یوزها فرد متبحری است اما شاید بهتر بود فرصت بیشتری برای زایمان طبیعی ایران داده می‌‌شد چون با جراحی سزارین احتمال بروز عفونت بالا رفته و بارداری و زایمان بعدی را پرریسک می‌کند. نگرانم که مبادا ایران هم به سرنوشت دلبر (ماده‌یوز ۱۳ساله در مرکز تکثیر یوز در سمنان) دچار نشود و سال بعد هم بتواند بارداری را تجربه کند.
حمیدرضا رضایی، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، در ادامه گفتوگو درباره مسیر آینده حفاظت از یوزها چه در شرایط اسارت و چه در شرایط طبیعی این‌طور توضیح می‌دهد که به هر حال یوزهای جدید از لحاظ ایجاد تنوع ژنتیکی بسیار اهمیت دارند. اگر اینها به صورتی بزرگ شوند که قادر به ادامه حیات در طبیعت باشند شاید امکان رهاسازی اینها در طبیعت هم وجود داشته باشد. با اینکه در طبیعت تعداد نرها بیشتر است اما این یوزها هم می‌توانند در ایجاد تنوع ژنتیکی مؤثر باشند.
تولید یوز ماده در مؤسسه رویان
رضایی در بخش پایانی گفتوگو با اشاره به اینکه باید همه گزینه‌های روی میز برای حفظ یوزها مورد توجه و اهتمام قرار گیرد، می‌گوید: از سال‌ها پیش این موضوع مطرح شد که ماده یوزی را در مؤسسه‌‌هایی مثل رویان تولید کنیم. حتی در یک مقطع این کار پیشرفتی هم داشت و جلساتی هم برای آن برگزار شد. استفاده از ژنوم دلبر با تکنیک کلون و با استفاده از ماده‌های گونه‌های پذیرنده‌ای مثل سیاهگوش برای تولید یوز ماده مورد توجه بود. امیدوارم سازمان محیط زیست چنین گزینه‌هایی را کنار نگذارد و از هر فرصتی برای بقای یوز استفاده کند.
این استاد دانشگاه همچنین با اشاره به اینکه در حال حاضر پارک ملی توران سمنان به عنوان یکی از مهمترین زیستگاه‌‌های یوز آسیایی باید برای یوزها امن شود، می‌گوید: خوشبختانه در سال‌های اخیر امکان خرید آغل و خروج دام‌ها از این منطقه فراهم شده که فرصت مناسبی برای یوزهاست. در شرایط موجود با تقویت طعمه برای یوزها می‌توان حفاظت آنها در طبیعت را وارد مرحله بهتری کرد. باید جمعیت جبیر، آهو، خرگوش و حتی قوچ و میش در این منطقه تقویت شود. شاید همان یوزهای در طبیعت بتوانند یک نقطه قوت برای حفظ یوز آسیایی باشند.
یوزپلنگ آسیایی این گربه بزرگ‌جثه به لحاظ جمعیت در شرایط فوق بحرانی و شدیدا در معرض خطر انقراض قرار دارد. ایران تنها زیستگاه این گونه ارزشمند است. در صورت انقراض در ایران در کل دنیا از بین می‌رود. جمعیت آن در ایران زیر ۳۰ قلاده برآورد می‌شود. در حال حاضر پارک ملی توران مهمترین زیستگاه این گونه است. زایمان «ایران» و تولد یوزهای جدید شاید منجر به احیای یوزپلنگ آسیایی نشود اما از لحاظ مطالعات علمی و کارهای تحقیقاتی در زمینه تکثیر در اسارت یوز آسیایی یک گام مهم رو به جلو به حساب می‌آید. در شرایط حاضر سازمان محیط زیست باید همه مراقبت‌های لازم را از «ایران» و پسرانش انجام دهد. همچنین باید به فکر سناریوهای بعدی برای بارداری مجدد «ایران»، تعیین تکلیف برای «فیروز» و برای فرزندان تازهمتولدشده آن دو باشد.
