شانس‌های آخر دیپلمات‌ها برای نجات برجام
مذاکرات هسته‌ای ایران و قدرت‌های بزرگ دچار پروسه وقت‌کشی شده و بنابراین نگرانی‌ها درباره احتمال مرگ این توافق افزایش یافته است. اگر این اتفاق بیفتد، شانس حل بحران هسته‌ای ایران و کاهش خصومت‌های ایران و آمریکا برای سال‌های متمادی از دست خواهد رفت؛ ضمن اینکه به فرصت‌های حل‌وفصل بحران‌های منطقه از طریق دیپلماسی نیز لطمه‌ای جدی وارد خواهد شد.
مذاکرات هسته‌ای ایران و قدرت‌های بزرگ دچار پروسه وقت‌کشی شده و بنابراین نگرانی‌ها درباره احتمال مرگ این توافق افزایش یافته است. اگر این اتفاق بیفتد، شانس حل بحران هسته‌ای ایران و کاهش خصومت‌های ایران و آمریکا برای سال‌های متمادی از دست خواهد رفت؛ ضمن اینکه به فرصت‌های حل‌وفصل بحران‌های منطقه از طریق دیپلماسی نیز لطمه‌ای جدی وارد خواهد شد. برجام حاصل 12 سال مذاکره فشرده بین‌المللی است که جامع‌ترین سند تاریخ عدم اشاعه است. آن زمان که من عضو تیم هسته‌ای بودم، در آستانه توافق با سه کشور اروپایی بودیم که با مخالفت آمریکا آن فرصت از دست رفت. ۱۰ سال بعد، درحالی‌که آمریکا به مذاکرات پیوسته بود، بر سر برجام در سال 2015 توافق شد؛ ایران سه سال به تعهداتش کامل عمل کرد و همه محدودیت‌ها را پذیرفت، اما در سال 2018 ترامپ با یک تصمیم فاجعه‌آمیز از برجام خارج شد. ترامپ همچنین «فشار حداکثری» را به ایران اعمال کرد و مانع کشورهای اروپایی و سایر کشورها برای همکاری تجاری با ایران شد. ایران از منافع اقتصادی برجام محروم شد و تعهدات برجامی خود را کاهش و ذخیره و سطح غنی‌سازی را افزایش داد. حالا جو بایدن تلاش می‌کند به برجام برگردد تا بر این اساس تحریم‌های هسته‌ای علیه ایران برداشته شود و متقابلا ایران به تعهدات هسته‌ای برگردد؛ ازجمله کاهش سطح غنی‌سازی از 60 درصد به کمتر از پنج درصد. مذاکرات احیای برجام از ماه آوریل گذشته آغاز و متن 20صفحه‌ای برای امضای نهایی آماده شده است. درعین‌حال ایران خواسته آمریکا سپاه را از لیست سازمان‌های تروریستی خارج کند، درحالی‌که در یک اقدام متقابل، ایران نیز نیروی سنتکام آمریکا را در لیست سازمان‌های تروریستی خارج قرار داده است. برای احیای برجام، ایران درباره خروج سپاه از لیست سازمان‌های تروریستی اصرار کرده، چون در زمان توافق برجام، سپاه در این لیست نبود. در جبهه مقابل، اسرائیل اصرار می‌کند سپاه باید در لیست سازمان‌های تروریستی آمریکا بماند، درحالی‌که اسرائیل اساسا عضو برجام نیست. خیلی‌ها در واشنگتن نیز حرف اسرائیل را می‌زنند. هفته گذشته سنای آمریکا قطع‌نامه غیرالزام‌آوری تصویب کرد که برای احیای برجام، سپاه از لیست سازمان‌های تروریستی حذف نشود. قطع‌نامه مذکور که به پیشنهاد سناتور تد کروز ارائه شد، همچنین خواسته که تحریم‌های مربوط به تروریسم علیه بانک مرکزی ایران و سپاه اعمال شود تا همکاری ایران و چین نیز محدود شود. اقدام سنای آمریکا این پیام را به تهران داد که عمر برجام به فرض احیا، کوتاه خواهد بود. انتخابات آمریکا شش ماه دیگر برگزار می‌شود و احتمال پیروزی جمهوری‌خواهان هم زیاد است و آنها تأکید کرده‌اند با تمام قدرت مانع برجام خواهند شد؛ بنابراین به‌طور واقع‌بینانه شانس کمی خواهد بود که برجام به فرض احیا نیز عمری طولانی داشته باشد. در شرایط فعلی دو احتمال وجود دارد: اول، احتمال شکست مذاکرات برجام است که در این صورت، آمریکا با حمایت کشورهای غربی و متحدان منطقه‌ای خود، به سیاست فشار حداکثری ترامپ باز خواهد گشت. در این سناریو، ایران بیشتر به سمت چین و روسیه خواهد رفت. همچنین ایران به‌عنوان یک اقدام بازدارنده در مورد حمله احتمالی نظامی آمریکا-اسرائیل، ظرفیت غنی‌سازی خود را تا سطح قابلیت ساخت بمب هسته‌ای افزایش خواهد داد. احتمال دوم اینکه آمریکا و ایران با خروج هم‌زمان و متقابل ارتش‌های دو کشور از لیست سازمان‌های تروریستی توافق کنند؛ آمریکا سپاه را از لیست سازمان‌های تروریستی حذف و ایران هم متقابلا نیروی سنتکام آمریکا را از لیست سازمان‌های تروریستی‌اش خارج کند. واقعیت این است که نیروی قدس ایران و نیروی سنتکام آمریکا، نقش محوری در منطقه دارند. بدون همکاری نیز شانس حل مسالمت‌آمیز بحران‌های منطقه‌ای کاهش خواهد یافت. نگرانی‌ها درباره بحران‌های منطقه‌ای نیز باید از طریق گفت‌وگوهای کشورهای حاشیه خلیج فارس آغاز شود. ایران و عربستان پنج دور گفت‌وگوهای مستقیم در بغداد داشته‌اند که با گفت‌وگوهای مقامات ارشد امنیتی، به توافقات اولیه مهمی رسیده‌اند. همکاری و صلح بین کشورهای منطقه خلیج فارس، به‌ویژه ایران و عربستان، به حل بحران‌های منطقه‌ای همچون یمن، عراق، سوریه و لیبی کمک مؤثری خواهد کرد.
صلح، ثبات و امنیت پایدار در منطقه خلیج فارس، بدون یک سیستم امنیت و همکاری جمعی ممکن نخواهد بود. اکنون زمان آن فرارسیده است که دیپلمات‌های کشورهای این منطقه تلاش‌های خود برای تحقق این مهم را مضاعف کنند.
