حقوق و سینما گرفتار تارهای عنکبوت

این روزها فضای عمومی کشور تحت‌الشعاع حواشی فیلم «عنکبوت مقدس» ساخته علی عباسی در کشور اردن است که در جشنواره کن جایزه بهترین بازیگر نقش اول زن را نصیب خود کرد. این فیلم با الهام از مستندی قدیمی با عنوان «عنکبوت آمد» ساخته مازیار بهاری ساخته شده است. موضوع مستند فردی به نام «سعید حنایی» بوده که 16 زن را در مشهد به قتل رساند و در نهایت با حکم قاضی غلامرضا منصوری (که جسد او در 30 خرداد 1399 در هتلی در رومانی کشف شد و پرونده مرگ مشکوک وی حداقل نزد افکار عمومی باز است)، اعدام شد. در این مستند حنایی با افتخار از ارتکاب اعمال مجرمانه خود دفاع می‌کند و هدف از این قتل‌ها را از بین بردن فساد از روی زمین می‌داند. نکته تکان‌دهنده فیلم حمایت کامل اعضای خانواده از وی و سخنان پسر نوجوان اوست که بیان می‌کند قصد دارد راه پدر را ادامه دهد!

مجازات قتل عمد در حقوق ایران قصاص نفس است و به دلیل فقدان حداقل و حداکثر در میزان مجازات، وکلای دادگستری تنها راه دفاع از موکل خود را اعلام بی‌گناهی او و توسل به علل موجه جرم و یا معاذیر معاف‌کننده از مجازات می‌دانند. در قانون مجازات اسلامی پیش از بازنگری (مصوب سال 1370) یک امکان وجود داشت و آن ادعای «قتل با اعتقاد مهدور‌الدم‌بودن مقتول» بود. بر اساس تبصره 2 ماده 295 قانون مجازات اسلامی سابق: «در صورتی که شخصی کسی را به اعتقاد قصاص یا به اعتقاد مهدورالدم‌بودن بکشد و این امر بر دادگاه ثابت شود و بعدا معلوم گردد که مجنی‌علیه مورد قصاص و یا مهدورالدم نبوده است قتل به منزله خطای شبیه عمد است و اگر ادعای خود را درمورد مهدورالدم‌بودن مقتول به اثبات برساند قصاص و دیه از او ساقط است»؛ یعنی صرف اثبات نیت قاتل که قصد او مجازات گناهکار بوده است، هرچند مقتول اساسا مصداق تصور قاتل نباشد، قاتل را از کیفر قصاص نفس معاف می‌کرد. بد نیست بیان شود شخصا در دوران کارآموزی وکالت همین موضوع را به عنوان تحقیق برای کانون وکلای دادگستری انجام دادم و در یکی از جلسات دادگاه کیفری استان (سال 1385) که برای تهیه گزارش کارآموزی حاضر شده بودم، قضات دادگاه، فردی را که با این ادعا یکی از بستگان خود را به قتل رسانده بود، از قصاص تبرئه و تنها محکوم به دیه کرد. خوشبختانه در بازنگری قانون مجازات اسلامی (سال 1392) این ماده حذف شده، ولی متأسفانه هنوز رگه‌هایی از آن در برخی مواد وجود دارد.

به تازگی فیلمی با عنوان «عنکبوت» درباره ماجرای سعید حنایی که توسط ابراهیم ایرج‌زاد در داخل کشور ساخته شده اکران شد. کارگردان این فیلم مدعی است (صرف‌نظر از صحت یا سقم) علی عباسی «عنکبوت مقدس» را با نقض حق نشر (کپی‌رایت) فیلم او ساخته است. با توجه به ماده 13 «قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان» (1348) حقوق مادی صاحبان آثار سینمایی، 30 سال پس از تاریخ نشر یا عرضه است. به دلیل عدم عضویت ایران در «معاهده برن برای حمایت از آثار ادبی و هنری» امکان تعقیب نقض‌کنندگان حقوق صاحبان آثار ساخته‌شده در ایران، در دیگر کشورها فراهم نیست و تنها می‌توانند با طرح دعوی کیفری در دادسرای فرهنگ و رسانه تهران، در نهایت متخلفان را به مجازات شش ماه تا سه سال حبس محکوم کنند. امکان درخواست جبران خسارت وجود دارد که در نهایت به دلیل عدم دسترسی به محکومان و اموال آنان، اجرای احکام صادره کیفری و مدنی ممکن نخواهد بود. اما در مورد آثار ساخته‌شده در ایران، امکان پیگیری وجود دارد که نمونه آن ادعای آزاده مسیح‌زاده سازنده مستند «دو سر برد دو سر باخت» مبنی بر نقض حق نشر او توسط اصغر فرهادی سازنده فیلم «قهرمان» است که تا اینجا منجر به صدور قرار جلب به دادرسی توسط بازپرس شعبه چهارم دادسرای فرهنگ و رسانه شده است.

پایگاه خبری «اختبار» اظهاراتی را منتسب به حسن عبدلیان‌پور (رئیس مرکز وکلای قوه قضائیه) درباره فیلم عنکبوت مقدس منتشر کرده که در آن مطرح شده است «پیگیری حقوقی بر اساس قوانین ایران و کنوانسیون‌های بین‌المللی علیه گردانندگان، پشتیبانان و عوامل این فیلم، علی‌الخصوص بازیگر آن، در دستور کار این مرکز قرار دارد و این موضوع با جدیت و تا حصول نتیجه پیگیری خواهد شد». در صورت صحت این اظهارات، می‌توان نتیجه گرفت که درکی از تفاوت نقش وکیل مدافع و دادستان وجود ندارد! اساسا سازندگان این فیلم چه جرمی را و بر اساس کدام قانون مرتکب شده‌اند؟ نقد فیلم مجاز است؛ اما برداشت‌ها از یک فریم فیلم نمی‌تواند جرم تلقی شود.