نقشه فرهنگی کالبدی جویبارهای تهران
با توجه به تغییر و رشد سریع شهر تهران، تهیه نقشه‌های فرهنگی- کالبدی از تاریخ طبیعی تهران امری ضروری به نظر می‌رسد. اگرچه به دلیل وجود مشکلات متعدد اقتصادی، طراحی و اجرای طرح‌های بازآفرینی شهری امری غیر‌ضروری به نظر می‌رسد، اما تهیه مستندات تاریخی برای شکل‌گیری و برنامه‌ریزی طرح‌های مرمت و بازآفرینی شهری در آینده مسئله‌ای نیست که بتوان آن را به دلیل نبودن منابع ملی به تأخیر انداخت.
سمیرا عابدی - پژوهشگر دکتری معماری منظر
با توجه به تغییر و رشد سریع شهر تهران، تهیه نقشه‌های فرهنگی- کالبدی از تاریخ طبیعی تهران امری ضروری به نظر می‌رسد. اگرچه به دلیل وجود مشکلات متعدد اقتصادی، طراحی و اجرای طرح‌های بازآفرینی شهری امری غیر‌ضروری به نظر می‌رسد، اما تهیه مستندات تاریخی برای شکل‌گیری و برنامه‌ریزی طرح‌های مرمت و بازآفرینی شهری در آینده مسئله‌ای نیست که بتوان آن را به دلیل نبودن منابع ملی به تأخیر انداخت؛ زیرا تهیه چنین نقشه‌هایی علاوه بر برداشت‌های کالبدی، متکی بر تاریخ شفاهی و خاطرات فردی و جمعی شهروندان تهرانی نیز هست. تخصیص بودجه برای چنین فعالیت‌هایی، زمانی که نسل گذشته از میان ما رفته باشند و تاریخ شفاهی ارزشمندشان نیز در دسترس نباشد، نوشدارویی پس از مرگ سهراب خواهد بود.
یکی از مؤلفه‌های هویت‌بخش تهران قدیم، جویبارهایی بودند که وظیفه تقسیم آب قنات در محلات را بر عهده داشته‌اند. این جویبارها و جاری‌شدن آب در مسیرهای حرکتی، نقشی تعیین‌کننده در منظر شهری تهران ایفا می‌کردند. برودت هوا، خنکای سایه درختان، صدای آب، پرندگان و حرکت برگ‌های درختان در نسیم، شاخصه‌هایی هستند که در خاطره جمعی بسیاری از تهرانی‌های قدیم نقش بسته است. تهران قدیم بدون کوچه‌هایی با نهری روان در میانه مسیر معنایی در ذهن شهروندان ندارد. یکی از راهکارهای اساسی برای احیای تاریخ طبیعی تهران، احیای جویبارها و مظهر قنات‌هایی است که آنها را مشروب می‌‌کرده‌اند.
از آنجایی که یکی از مؤلفه‌های اصلی مؤثر بر ساختار فیزیکی و فرهنگی محلات تهران، شبکه قنوات و نهرهای منتج از آنهاست و بسیاری از کاربری‌های شاخص شهری مانند مساجد، حسینیه‌ها، سقاخانه‌ها و کاروانسراها تحت تأثیر این شبکه آبرسانی شکل گرفته‌اند، برای احیای ساختارهای کالبدی شهر تهران، احیای زیرساخت‌های آبی شهر امری ضروری به نظر می‌رسد. وجود نقشه‌ها و مستندات کامل، اولین قدم و یکی از مهم‌ترین اقدامات در جهت نیل به این مقصود است. روش‌های علمی زیادی در جهت برداشت و تحلیل خاطرات جمعی شهروندان و اضافه‌کردن این اطلاعات فرهنگی و اجتماعی به نقشه‌های شهری وجود دارد. معماران منظر و متخصصان حوزه جغرافیا در بسیاری از نقاط دنیا طرح‌های مطالعاتی و پروژه‌های کاربردی زیادی را در جهت تولید نقشه‌های فرهنگی و اجتماعی از شهرها، به‌ویژه شهرهای تاریخی، با روش‌هایی علمی و میان‌رشته‌ای تعریف و دنبال می‌کنند.
یکی از ویژگی‌های اصلی این روش‌ها، به دلیل بزرگ‌بودن دامنه افرادی که باید مورد مصاحبه و پرسش قرار بگیرند، زمان‌بربودن آنهاست. به نظر می‌رسد مدیریت شهری تهران می‌تواند با تهیه طرحی دقیق، حساب‌شده و تدریجی، مستندات لازم در این خصوص را جمع‌آوری و ثبت کند تا در آینده این بانک اطلاعاتی بتواند به‌عنوان اطلاعات پایه چراغ راه طراحان و مدیران شهری آینده باشد. در چنین تحقیق‌هایی که عموما افراد مطلع زنجیروار پیدا شده و مورد پرسش قرار می‌گیرند، تهیه فراخوان‌ها و تشویق مردم به اشتراک‌گذاری خاطراتشان در مورد جویبارها و شبکه قنات از طریق رسانه‌های مختلف، علاوه بر تأکید بر ارزش‌های قنات و جویبارها، می‌تواند به شناسایی افراد مناسب برای مصاحبه‌های دقیق و علمی کمک کند.
همچنین تهیه نقشه‌ای چند‌رسانه‌ای حاوی فایل‌های صوتی جویبارها در معدود مناطقی مثل یوسف‌آباد و الهیه که هنوز جویبارها به حیات خود ادامه می‌دهند، پیش از ازبین‌رفتن احتمالی آنها نیز ضروری به نظر می‌رسد. منظر صدای شهر تهران در این نقاط که حاصل ترکیب صدای حرکت آب، صدای پرندگان و صدای وزش باد در میان درختان در کنار همهمه زندگی جاری در گذرهاست، به‌عنوان صدای باقی‌مانده از منظر صدای تاریخی شهر تهران باید ثبت و ضبط شده و به‌عنوان لایه‌ای واجد ارزش به نقشه‌های کالبدی موجود اضافه شود. از آنجایی که ثبت این اطلاعات در زمان مناسب بسیار اهمیت داشته و با گذر زمان منابع اطلاعاتی تحلیل رفته و از دسترس خارج می‌شوند، باید طرح‌های مطالعاتی و پژوهشی مرتبط بدون درنظرگرفتن اولویت‌ها و توجیه‌های اقتصادی تعریف شده و دنبال شوند.
