شب درخشش «جیمز وب»

مهران موسوی‌خوانساری: امروز ۱۲ جولای مصادف با ۲۱ تیرماه 1401 یکی از هیجان‌انگیزترین رخدادهای علمی تاریخ به وقوع خواهد پیوست. ساعت 19 امروز به وقت تهران، تلسکوپ فضایی جیمزوب اولین تصاویر تمام‌رنگی از دورترین نقاط عالم را که تاکنون چشم هیچ کاوشگری به آنها نیفتاده است، به زمین مخابره می‌کند. مدیر سازمان ملی هوانوردی و فضایی ایالات متحده -ناسا- این تصاویر را «دقیق‌ترین و عمیق‌ترین» تصاویری توصیف کرده که تاکنون از جهان هستی گرفته شده است. معاون مدیر برنامه‌های جیمزوب هم می‌گوید: «انتشار اولین تصاویر تمام‌رنگی جیمزوب لحظه‌ای خاص و منحصربه‌فرد در زندگی ماست. یقین داریم با تصاویری روبه‌رو خواهیم شد که بشر پیش از این هرگز ندیده است». ناسا اعلام کرده این رخداد بی‌نظیر را توسط کلیه رسانه‌های در اختیارش به شکل زنده برای جهانیان به تصویر می‌کشد. جیمزوب اینک در فاصله 1.5 میلیون کیلومتری از زمین به دور خورشید می‌چرخد. این تلسکوپ یک ماه بعد از پرتاب در کریسمس 2022 به این فاصله از زمین رسید و تا امشب که نخستین تصویر رنگی‌اش را به زمین مخابره می‌کند، در حال طی‌کردن مراحل استقرار کامل خود در فضا بود. هر لحظه از حرکت این تلسکوپ قدرتمند برای رسیدن به این نقطه زیر نظر دانشمندان قرار داشت. آنها باز‌شدن آینه‌های تلسکوپ فضایی جیمزوب را یکی پس از دیگری تحت کنترل داشتند تا اطمینان حاصل کنند مهم‌ترین بخش از پروژه پرتاب این تلسکوپ مطابق برنامه انجام شده است. جیمزوب از یک آینه بزرگ ۱۸‌قطعه‌ای تشکیل شده که هر قطعه به شکل مجزا و به‌عنوان یک دستگاه واحد کار می‌کند. متخصصان ناسا پیش از پرتاب این تلسکوپ به فضا هشدار داده بودند که کوچک‌ترین خطا در مراحل استقرار آن غیر قابل جبران است و هیچ‌گونه امکان تعمیر یا بررسی آن از نزدیک توسط انسان یا ربات وجود نخواهد داشت. به همین دلیل تمام مراحل پرتاب و تنظیم حرکات جیمزوب با برترین تکنولوژی موجود به انجام رسید و گزارش‌های ناسا نشان می‌دهد این اقدامات با بالاترین دقت همراه بوده و این تلسکوپ ارزشمند حالا آماده ارسال نخستین داده‌های خود به زمین است. ناسا امیدوار است در یک بازه زمانی 20‌ساله از تحقیقات جیمزوب در عمق فضا بهره بگیرد.

اوج هیجان از چهارشنبه تا امروز

ارسال هر تصویر تلسکوپ فضایی جیمزوب به زمین چند هفته طول می‌کشد. باید توجه داشت که تصویربرداری جیمزوب از فضا مانند عکس‌گرفتن ما بر روی کره زمین تنها به چند ثانیه ختم نمی‌شود، بلکه این تلسکوپ باید به مدت چند هفته مجموعه‌ای از داده‌ها را پردازش کند تا تصویر نهایی ظاهر شود. چهارشنبه هفته گذشته سازمان ملی هوانوردی و فضایی ایالات متحده اولین تصویر آزمایشی از تلسکوپ فضایی جیمزوب را منتشر کرد. طبق اعلام این سازمان، در این آزمایش، هدف تنظیم سنسور بر روی یک ستاره و بررسی میزان دقت تلسکوپ در ردیابی یک جسم بود. نتیجه کار حیرت‌انگیز از کار درآمد. ناسا در بیانیه‌ای این تصویر را «نگاهی وسوسه‌انگیز به ستارگان و کهکشان‌ها» توصیف کرد و معاون اداره‌ مأموریت‌های علمی ناسا گفت: «این لحظه‌ای احساسی است که می‌بینید طبیعت به‌طور ناگهانی برخی از اسرار خود را فاش می‌کند. این تنها یک تصویر نیست، بلکه یک جهان‌بینی تازه است». گفته شده بعضی محققان فضا در ناسا بعد از مشاهده این تصویر از شدت هیجان کشف دریچه‌های جدید به عالم گریسته‌اند. تصویر آزمایشی منتشرشده نشان می‌دهد جیمزوب از قدرت خارق‌العاده‌ای در ردیابی اجرام و ثبت تصاویر از آنها برخوردار است. یک دانشمند عملیات تلسکوپ جیمزوب می‌گوید: «کم‌نورترین اجرام نیز در این تصویر به خوبی مشخص هستند. به کمک جیمزوب می‌توان دورترین کهکشان‌ها و اجرام آسمانی را در آینده‌ای نه‌چندان دور رصد کرد». بررسی تصویری که چهارشنبه هفته پیش منتشر شد، دانشمندان را مجاب کرده مشاهده تصاویر اصلی که امشب به زمین می‌رسند می‌تواند مسخ‌کننده باشد.

قرار است چه چیزی ببینیم؟

هنوز معلوم نیست جیمزوب در نخستین تصاویر ارسالی به زمین، کدام بخش از فضا را به نمایش درمی‌آورد. اما همه متفق‌القول معتقدند نتیجه کار این تلسکوپ بی‌نظیر هر‌چه باشد نگاه انسان به آفرینش را تکامل می‌بخشد. حدود 20 سال پیش تلسکوپ فضایی هابل تصویر وسیع و معروفی از نزدیک به 10 هزار کهکشان را به زمین مخابره کرد. در آن زمان هیجان بی‌سابقه‌ای از مشاهده کهکشان‌هایی شکل گرفت که 800 میلیون سال پیش تشکیل شده بودند. باید توجه داشت وقوع هر رخدادی در فضا برای رسیدن به چشم ما نیازمند طی‌شدن مدت زمان مشخصی از عبور نور آن رخداد به کره زمین است. بنابراین در علم نجوم نگاه ژرف به فضا به معنای مشاهده گذشته است. با این فرض، تصویر تلسکوپ هابل تنها مشاهده دوره‌ بسیار ابتدایی نسبت به سن تخمینی جهان بود که حدود 14 میلیارد سال است. اما حالا جیمزوب توانایی مشاهده عمق‌های بسیار بیشتری از فضا را دارد. یکی از دانشمندان برنامه‌ وب می‌گوید: «هدف اولیه‌ مأموریت این تلسکوپ تماشای زمانی است که برای نخستین‌بار چراغ‌ها در جهان روشن می‌شوند».

53 سال بعد

ساعت ۶ و ۲۴ دقیقه بامداد 30 تیرماه ۱۳۴۸ به وقت ایران، «نیل آرمسترانگ»، یکی از سه فضانورد مأموریت آپولو ۱۱ در 384‌هزار‌و 400 کیلومتری زمین به‌عنوان نخستین انسان، قدم بر سطح کره ماه گذاشت و گفت: «این گام کوچکی برای یک انسان اما جهشی عظیم برای بشریت است». بیش از نیم‌قرن بعد از آن روز تاریخی، حالا بشر گران‌قیمت‌ترین و بی‌نظیرترین تلسکوپ دست‌ساخت خودش را در 1.5 میلیون کیلومتری زمین قرار داده است تا با پیشرفته‌ترین تکنولوژی‌های موجود، دورترین گذشته‌های تشکیل عالم را مشاهده کند. این تلسکوپ آن‌قدر حساس است که می‌تواند گرمای یک زنبور عسل را روی کره ماه تشخیص دهد و حالا در سالگرد قدم‌زدن انسان روی ماه قرار است میلیون‌ها کیلومتر دور را رصد کند. دو نفر از سه فضانوردی که 53 سال پیش به کره ماه رفتند، در این جهان نیستند. اما تنها بازمانده آن سفر تاریخی چه‌بسا امروز به این بیندیشد تصاویری که آن روز از سطح ماه برای انسان‌های روی کره زمین به ارمغان آوردند، در مقابل چیزی که تلسکوپ فضایی جیمزوب قرار است ارسال آنها به زمین را از امشب آغاز کند، یک سرگرمی بیشتر نبوده است.