سایه بر فراز آفریقا

تلاش‌های روسیه برای خروج از انزوا، وزیر امور خارجه این کشور را روانه تور آفریقایی کرده است. سرگئی لاوروف در این تور به مصر، کنگو، اوگاندا و اتیوپی رفته است تا شاید این کشورها را در کنار متحدان انگشت‌شمار خود پس از انزوای بین‌المللی در پی حمله به اوکراین حفظ کند. از قرار معلوم واشنگتن و پاریس هم از توجه به قاره آفریقا در یارکشی‌های تازه بین‌المللی غافل نیستند. کشورهای آفریقایی در دهه‌های گذشته روابط متعادلی با غرب و شرق داشته‌اند. این توازن احتمالا محصول عبور از دوران طولانی استعمارزدایی،‌ سقوط بلوک شرق، دگرگونی استراتژی چین و نیاز آفریقا به شرکای جدید برای توسعه اقتصادی، انرژی و اجتماعی بوده است. اعضای اتحادیه آفریقا که بزرگ‌ترین واردکنندگان غله از اوکراین و روسیه به شمار می‌روند از زمان آغاز جنگ در ۲۴ فوریه تاکنون، از موضع‌گیری به نفع یکی از دو طرف مخاصمه اجتناب کرده‌اند.

سرگئی لاوروف از آغاز هفته تاکنون در قاهره با رهبران مصر و کنگو دیدار کرده است. وزیر امور خارجه در روزهای پیش‌رو به اوگاندا و اتیوپی می‌رود. رهبران کشورهای غرب آفریقا امروز و هم‌زمان با حضور لاوروف در آدیس‌آبابا با او دیدار و گفت‌وگو می‌کنند. در همین زمان، امانوئل مکرون، رئیس‌جمهوری فرانسه قدرت اصلی دوران استعمار آفریقا به کامرون، بنین و گینه بیسائو می‌رود. رهبران اروپایی بسیار نگران هستند که کمبود واردات غلات به موج جدید گرسنگی، آشوب و در نهایت تشدید روند مهاجرت بینجامد. ماجرای شورش در سریلانکا، یکی از فاسدترین کشورهای آسیایی نشان داد دولت‌های ضعیف توان کنترل چالش‌های جدید را ندارند.

«هزمان مایک هَمِت»، فرستاده ویژه ایالات متحده آمریکا هم پس از لاوروف، با رهبران مصر و اتیوپی مذاکره خواهد کرد. دو مقام اتحادیه آفریقا به شرط فاش‌نشدن نامشان به رویترز گفتند این سفرهای هم‌زمان، پیشاپیش باعث بروز اختلاف میان رهبران منطقه‌ای برای تعیین استراتژی سیاست بین‌المللی شده است. دولت‌های آفریقایی تاکنون به برنامه تحریم‌های ایالات متحده، اتحادیه اروپا و هم‌پیمانانشان علیه روسیه نپیوسته‌اند. این امر با توجه به وابستگی کشورهای فقیر منطقه به غلات و انرژی روسیه کاملا قابل فهم به نظر می‌رسد. از سوی دیگر، به‌ نظر می‌رسد خاطره تلخ استعمار اروپایی و کمک‌های بلوک شرق به جنگجویان استقلال دهه‌ها پس از شکست کلونیزاسیون فرانسوی، بلژیکی، پرتغالی و همچنین آپارتاید، همچنان در ناخودآگاه جمعی آفریقا زنده است.

سفر لاوروف به آفریقا در حالی انجام شده که اخیرا مقام‌های اروپایی نسبت به نفوذ حکومت پوتین در آفریقا هشدار داده‌اند. خوزه مانوئل آلبارس، وزیر خارجه اسپانیا، درخصوص افزایش نفوذ روسیه در کشورهای شمال آفریقا، منطقه‌ای گرفتار در بی‌ثباتی سیاسی فزاینده و درگیری‌های نظامی رو به گسترش، این سؤال را مطرح کرد که مسکو در آفریقا دنبال تحقق چه هدفی است؛ رقابت اقتصادی با چین یا بدل‌شدن به جانشین کشورهای اروپایی در مستعمرات سابق آنها؟ وزیر خارجه اسپانیا منطقه ساحل را واقع در میان صحرای بزرگ آفریقا و ساوانای سودان، کانون تروریسم جهانی لقب داد؛ منطقه‌ای که به تعبیر او در غیاب حکومت‌های کارآمد و نهادسازی‌های لازم، چنان درگیر بحران کمبود مواد غذایی و مجادلات نظامی شده که موجی از مهاجران و آوارگان را به راه انداخته است. به نوشته یورونیوز، آلبارس به تقویت این گمانه در میان دیپلمات‌های اروپایی دامن زد که اسپانیا با تغییر سیاست خارجی خود نسبت به آفریقا، تلاش تازه‌ای را برای ترغیب اتحادیه اروپا و ناتو برای تمرکز بیشتر بر شمال آفریقا آغاز کرده است. چنان که اخبار غیررسمی از اعزام نیروهای نظامی روسیه به الجزایر حکایت دارد؛ بزرگ‌ترین کشور آفریقا و یکی از تأمین‌کنندگان گاز اروپا که نزدیک به یک ماه پیش معاهده دوستی را که دو دهه پیش با اسپانیا امضا کرده بود، به حالت تعلیق درآورد.

به این ترتیب، به نظر می‌رسد نفوذ روسیه در آفریقا تا کشورهای هم‌جوار با اتحادیه اروپا پیش رفته است. ولادیمیر پوتین در جریان برگزاری اجلاس سیاسی و تجاری سران روسیه و کشورهای آفریقایی در سال ۲۰۱۹ به صراحت گفته بود: «آفریقا یک اولویت مهم در سیاست خارجی روسیه است». به این ترتیب، پوتین بازگشت روسیه به آفریقا را پس از خروج در سال ۱۹۹۱ و با پایان‌گرفتن نفوذ اتحاد جماهیر شوروی فروپاشیده در میان نهضت‌های سوسیالیستی، با عقد قرارداد با ۳۰ کشور این قاره در زمینه تأمین تسلیحات نظامی، تجارت کالا و سرمایه‌گذاری در منابع نفت، گاز، طلا، مواد معدنی و فلزات جشن گرفت. در حال حاضر، شرکت روسی روسال در زمینه استخراج آلومینیوم در گینه فعال است و کارکنان هلدینگ روس‌اتم هم در نامیبیا در جست‌وجوی اورانیوم هستند. آمار رسمی منتشرشده از سوی حکومت روسیه نشان می‌دهد که ارزش تجارت این کشور با کشورهای آفریقایی از سال ۲۰۱۵ تا سال گذشته میلادی دو برابر شده و به حدود ۲۰ میلیارد دلار در سال رسیده است؛ تجارتی به سود روسیه که در ازای صدور ۱۴ میلیارد دلار کالا و خدمات تنها پنج میلیارد واردات از مبدأ آفریقا داشته است.

اما همه برنامه روسیه برای نفوذ در آفریقا به توسعه مبادلات اقتصادی محدود نمی‌شود. به باور برخی کارشناسان، روسیه «رویکرد ضد غرب» را به جای ایدئولوژی کمونیستی دوران اتحاد جماهیر شوروی با کشورهای آفریقایی به اشتراک گذاشته است. رویکردی که فراتر از برانگیختن همدلی بخشی از نیروهای شبه‌نظامی و سیاسی مخالف اروپا و آمریکا، این فرصت را هم فراهم کرده که فشار طولانی ارزش‌های غربی ازجمله شفافیت اقتصادی، دموکراسی، حقوق بشر، آزادی‌های مدنی و مقابله با فساد از دوش آنها برداشته شود.

هم‌زمان گسترش افراط‌گرایی در آفریقا فرصت‌های بیشتری را برای دخالت نظامی روسیه ایجاد کرده است. چنان که پنج کشور واقع‌شده در منطقه ساحل یعنی بورکینافاسو، چاد، مالی، موریتانی و نیجر در سال ۲۰۱۸ از مسکو درخواست حمایت نظامی کردند. روسیه همچنین در موزامبیک و آنگولا نیز علیه ستیزه‌جویان مداخله نظامی کرده است. البته برخی ناظران غربی مدعی هستند که مسکو در کنار حضور علنی نیروهای ارتش خود در آفریقا، از پیمانکاران نظامی خصوصی همچون گروه واگنر نیز برای پیشبرد برنامه‌های خود در آفریقا به‌ویژه در کشورهای لیبی، سودان، موزامبیک و جمهوری آفریقای مرکزی از‌جمله با انتشار اطلاعات نادرست، مداخله در انتخابات، فروش سلاح در برابر منابع زیرزمینی و عقد قراردادهای فسادانگیز کمک می‌گیرد. درمجموع، نفوذ روسیه در آفریقا به سطحی رسیده که مسکو در حال بهره‌برداری تبلیغاتی و عملی از آن است؛ چه زمانی که پس از کودتای ژانویه گذشته در بورکینافاسو یا وقتی در خوشحالی برای خروج نیروهای فرانسه، گروهی از مردم این کشورها با پرچم روسیه و تصاویر ولادیمیر پوتین به خیابان‌ها آمدند و چه زمانی که پس از تهاجم نظامی به اوکراین، بخش درخور توجهی از کشورهای آفریقایی زیر بار دادن رأی مثبت به قطع‌نامه محکومیت روسیه در سازمان ملل متحد نرفتند.

هشدار  بانک جهانی

اخیرا بانک جهانی درخصوص تبعات اقتصادی حمله نظامی روسیه به اوکراین بر کشورهای فقیرتر خاورمیانه و شمال آفریقا هشدار داد که ممکن است این کشورها را با خطر بروز ناآرامی‌های اجتماعی مواجه کند. این نهاد بین‌المللی در گزارشی اعلام کرد فشارهای تورمی ناشی از کرونا ممکن است با تهاجم روسیه تشدید شود. «فرید بلحاج»، معاون منطقه خاورمیانه و شمال آفریقای بانک جهانی، در این گزارش گفته است که «تهدید سویه‌های مختلف کرونا همچنان وجود دارد و جنگ اوکراین خطرات را به‌ویژه برای فقرا چند برابر کرده است». ‌دیوید مالپس، رئیس بانک جهانی، پیش‌تر گفته بود جنگ روسیه علیه اوکراین یک واکنش زنجیره‌ای را در اقتصاد جهانی ایجاد کرده است؛ به گونه‌ای که قیمت انرژی و مواد غذایی را بالاتر می‌برد، بدهی‌ها را افزایش داده و به‌طور بالقوه فقر و گرسنگی را تشدید می‌کند. در گزارش بانک جهانی همچنین آمده که افزایش قیمت مواد غذایی ممکن است تأثیرات گسترده‌ای فراتر از افزایش ناامنی غذایی داشته باشد. نویسندگان این گزارش بر این نظرند که افزایش قیمت مواد غذایی و رشد پایین در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا می‌تواند به بحران انسانی در کشورهای واقع در این مناطق منتهی شود.

کشورهای خاورمیانه و آفریقا به‌شدت به واردات گندم و کالاهایی مانند دانه‌های روغنی و خوراک دام و طیور متکی هستند که روسیه و اوکراین دو منبع مهم تأمین این نیازها هستند. بر اساس گزارش بانک جهانی، پیش‌بینی می‌شود که نرخ تورم در کشورهای نفت‌خیز خلیج فارس از حدود ۱.۲ درصد در سال ۲۰۲۱ به سه درصد در سال جاری میلادی و در کشورهای واردکننده نفت از ۱.۴ درصد در سال ۲۰۲۱ به ۳.۷ درصد در سال ۲۰۲۲ افزایش یابد.

رشد  نامتوازن

در گزارش بانک جهانی همچنین آمده است که حفظ یارانه‌های مواد غذایی برای برخی از کشورها که واردکننده نفت هستند، به دلیل منابع محدودشان دشوار خواهد بود. این گزارش همچنین بر این نکته تأکید می‌کند که افزایش قیمت نفت می‌تواند اصلاحات را در این کشورها به تعویق بیندازد.

با وجود این، بانک جهانی پیش‌بینی می‌کند که رشد اقتصادی در این منطقه در سال ۲۰۲۲ به ۵.۲ درصد برسد که سریع‌ترین نرخ از سال ۲۰۱۶ است. دانیل لدرمن، اقتصاددان ارشد منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا، در گفت‌وگو با خبرگزاری فرانسه با بیان اینکه منطقه به‌طور کلی تحت تأثیر نفت است، گفت که با این حال، رشد مورد انتظار «ناکافی و نامتوازن» است. او گفت: «ناکافی است زیرا تعداد زیادی از اقتصادهای منطقه همچنان از نظر تولید ناخالص داخلی سرانه خود نسبت به وضعیتی که در سال ۲۰۱۹ و در آستانه همه‌گیری کرونا قرار داشتند، ضعیف‌تر خواهند بود. نامتوازن است زیرا پیش‌بینی می‌شود اقتصادهای در حال بهبود در سال ۲۰۲۲ از صادرکنندگان نفت باشند اما واردکنندگان نفت متضرر خواهند شد». انتظار می‌رود نرخ رشد اقتصادی کشورهای صادرکننده نفت به دلیل کنترل همه‌گیری کرونا، افزایش مورد انتظار در تولید نفت و قیمت بالای نفت به ۵.۴ درصد برسد اما این موضوع برای کشورهای واردکننده نفت حداکثر چهار درصد خواهد بود. او هشدار داده که ۱۱ اقتصاد از ۱۷ اقتصاد منطقه خاورمیانه ممکن است تا پایان سال 2022 به سطح پیش از همه‌گیری کرونا باز‌نگردند.