بازگشت جمهوری آذربایجان و ارمنستان به مسیر جنگ

‌حاصل دو روز درگیری میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان 170 کشته است که خشونت‌‌آمیزترین درگیری از زمان آتش‌‌بس دو سال پیش به حساب می‌آید. چند هفته پیش، نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان و الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان، مصمم به پیشبرد روند صلح بین دو همسایه، زیر نظر اتحادیه اروپا در بروکسل با یکدیگر دیدار کردند. اما با وجود پایان «جنگ 44‌روزه» و واگذاری بسیاری از مناطق تحت اختیار ارمنستان، مناقشه حول حاکمیت کامل بر قره‌باغ کوهستانی همچنان پابرجاست. تشدید تنش اخیر گواه بر این است که جمهوری آذربایجان از دیپلماسی خصومت به‌عنوان گزینه راهبردی برای گرفتن امتیاز از ارمنستان پیروی می‌کند. در این خصوص، مناقشه مرتبط با موضوع منطقه تحت محاصره جدایی‌‌طلبان یعنی کریدور موسوم به زنگزور است که باید منطقه نخجوان تحت حاکمیت آذربایجان را از طریق جنوب ارمنستان به بقیه جمهوری آذربایجان متصل کند. این پروژه از نوامبر 2020 به‌‌عنوان یکی از اصلی‌ترین مناقشات بین دو کشور باقی مانده است. در واقع، ارمنستان طبق توافق آتش‌بس باید اجازه دهد این مسیر ترافیکی باز شود و برای تضمین امنیت آن، باکو مرتب ایروان را در این رابطه به عدم انجام تعهدات متهم می‌کند. این کریدور هم از لحاظ مسیر و هم از لحاظ وضعیت حقوقی حائز اهمیت است. در اواخر ماه آگوست، ارمنستان مسیر جایگزینی را پیشنهاد کرد که در مجاورت سرزمین‌های آذربایجانی مانند کلباجار و گوبدلی قرار دارد؛ اما آذربایجان خواهان مسیری است که نخجوان را به شهر زنگلان در امتداد مرزهای جنوبی ارمنستان متصل می‌کند و ایروان قاطعانه از این خواسته سر باز می‌زند.

وضعیت این جاده سؤال‌برانگیز است. بر اساس توافق آتش‌بس، خطوط ارتباطی جدید باید تحت کنترل مرزبانان روسیه به‌عنوان نیروی حافظ صلح در منطقه قرار بگیرند. علاوه بر این، جمهوری آذربایجان از اتباع خود می‌خواهد بدون عبور از گمرک از خاک ارمنستان عبور کنند؛ بنابراین ارمنستان عمدا به دنبال جداسازی پروژه جاده از پروژه راه‌آهن است که مسیر پیشنهادی آذربایجان را دنبال می‌کند تا به این طریق به باکو اجازه تأسیس کریدوری مشابه لاچین را که ارمنستان را در قره‌باغ کوهستانی از طریق آذربایجان متصل می‌کند، ندهد.

کریدور زنگزور از لحاظ استراتژی برای کشور آذربایجان در اولویت قرار دارد. الهام علی‌اف پیش از این تهدید کرده بود اگر مذاکرات با ارمنستان خواسته‌های ارضی را برآورده نکند، مناطقی را که از کریدور عبور می‌کنند، به زور ضمیمه خواهد کرد؛ درحالی‌که نیکول پاشینیان وعده داد ارمنستان هرگز اجازه نخواهد داد تا آذربایجان از طریق خاک خود کریدوری داشته باشد، زیرا این به معنای از‌دست‌دادن حاکمیت بر منطقه خواهد بود.

ایروان واهمه دارد که به‌طور قانونی کنترل مرز جنوبی خود را از دست بدهد. این مرز از حمایت کشور متحد و قدرتمند ایران نیز برخوردار است. علاوه بر این، تهران با توجه به اهمیت تجارت دوجانبه با کشور همسایه و ارتباط زمینی برای رسیدن به قفقاز و اروپا از پروژه کریدور زنگزور استقبال می‌کند. ایران همچنین از محاصره‌شدن توسط آذربایجان و ترکیه بیم دارد، زیرا ائتلاف دو کشور با آرمان مشترک پان‌ترکیستی، تهدید مستقیمی برای انسجام ارضی ایران محسوب می‌شود. این واقعیت که ایران به صراحت از پروژه کریدور انتقاد کرده، می‌تواند به ارمنستان اعتبار بیشتری در مقابله با آذربایجان ببخشد. با‌‌این‌حال، موضع نخست‌وزیر ارمنستان مبهم است؛ چراکه با وجود خشم شدید مردم ارمنستان، پاشینیان به امید خاتمه‌بخشیدن به درگیری‌های قدیمی، اعطای حاکمیت کامل بر قره‌باغ کوهستانی به آذربایجان را در نظر گرفته است.

روسیه یکی دیگر از قدرت‌های بزرگ درگیر است که نقشی دوجانبه در منطقه دارد. کرملین همواره علاقه خاصی به باز‌کردن کانال‌های ارتباطی به سمت ترکیه از طریق قفقاز نشان داده است؛ خصوصا در حال حاضر که محورهای اروپایی به روی روسیه بسته شده‌اند. اما روسیه همچنان یک نیروی میانجی و حافظ صلح و ضامن آتش‌بس میان آذربایجان و ارمنستان است. این واقعیت که حملات اخیر آذربایجان در زمان ضعف نظامی بزرگ روسیه رخ می‌دهد، می‌تواند برای روسیه انگیزه‌ای برای تقویت تفاهم بین دو کشور متخاصم باشد تا از این طریق جبهه جنگ دیگری را در نزدیکی خود دامن نزند؛ حتی اگر این موضوع به معنای به‌تعویق‌انداختن دستیابی به اهداف اقتصادی در منطقه باشد.

در داخل آذربایجان درباره خصومت‌های جدید اتفاق‌نظر وجود ندارد. درحالی‌که «جنگ 44‌روزه» در سال 2020 مورد استقبال گسترده افکار عمومی و مخالفان سیاسی آذری قرار گرفت، حملات اخیر هیچ اتفاق‌نظری ایجاد نکرد. تلفات انسانی برای ارتش آذربایجان سنگین بود و «مفید‌بودن» استراتژی آنها بیش از پیش مورد بحث قرار گرفت، زیرا هیچ‌گونه فایده ارضی و دیپلماتیک به همراه نداشت. مخالفان جنگ در آذربایجان از این واهمه دارند که تشدید خشونت‌های جدید به‌طور جدی به تعادل کشور آسیب برساند؛ به‌خصوص که حمایت بین‌المللی احتمالا ناچیز خواهد بود. درحالی‌که اردوغان برای مبارزات دشوار انتخاباتی آماده می‌شود، احتمالا با توجه به زمینه اقتصادی فاجعه‌بار، تمایلی به حمایت از یک درگیری جدید ندارد. باکو نیز بدون برخورداری از حمایت آنکارا نتوانسته شاهکار 2020 را تکرار کند و به همین دلیل گرفتار یک خطای استراتژیک جدی شده است.