پایان شرلوک هلمز

شرق: شرلوک هلمز یکی از مشهورترین شخصیت‌های ادبیات پلیسی و جنایی است که در سلسله داستان‌هایی که سر آرتور کانن دویل نوشته بود، حضور داشت. کانن دویل یک‌ بار و با نوشتن مجموعه‌‌داستانی با عنوان «واپسین کرنش او» تصمیم گرفت که به داستان‌های شرلوک هلمز پایان دهد اما پس از آن داستان‌های دیگری هم با محوریت این قهرمانش نوشت که «پرونده‌های شرلوک هلمز» نام داشت و پس از آن برای همیشه نوشتن داستان‌هایی با محوریت شرلوک هلمز را پایان داد. این دو کتاب اخیرا با ترجمه رامین آذربهرام در نشر نیلوفر منتشر شده‌اند. «واپسین کرنش او» مجموعه‌داستانی است از سر آرتور کانن دویل که در اکتبر 1917 توسط جان موری، ناشر تمام داستان‌های شرلوک هلمز، به چاپ رسید. زندگی‌نامه‌نویسان کانن دویل به این نکته اشاره کرده‌اند که او پس از چاپ مجموعه «واپسین کرنش او» دیگر قصد نداشت نوشتن داستان‌های شرلوک هلمز را ادامه دهد اما در سال 1921 با تماشای فیلم‌هایی که از روی این داستان‌ها ساخته شده بودند تصمیم گرفت که 12 داستان دیگر بر مبنای شخصیت‌های هلمز بنویسد. آن‌طورکه آذربهرام نوشته، نخستین مجموعه از این فیلم‌ها را موریس الوی در سال 1921 برای کمپانی استال ساخت. این مجموعه شامل 15 اپیزود بود که هر اپیزود یکی از داستان‌های شرلوک هلمز را تصویر می‌کرد. الوی در سال‌های 1922 و 1923 دو مجموعه دیگر هرکدام در 15 اپیزود بر مبنای داستان‌های شرلوک هلمز کارگردانی کرد. در تمامی این فیلم‌ها الی نوروود نقش شرلوک هلمز را بازی می‌کرد. خود کانن دویل به این فیلم‌ها علاقه زیادی نشان داده بود. به‌هر‌حال برخی معتقدند نیاز مالی هم در گرایش کانن دویل به ادامه نوشتن داستان‌های شرلوک هلمز بی‌تأثیر نبوده است. آن‌طورکه مترجم نیز توضیح داده، «واپسین کرنش او» مقدمه‌ای کوتاه به قلم دکتر واتسن دارند. دوست و همکار قدیمی کارآگاه مشهور در این مقدمه به خوانندگان اطلاع می‌دهد که هلمز همچنان زنده و سرحال است ولی تصمیم به بازنشستگی گرفته چراکه از رماتیسم رنج می‌برد. در واقع این مقدمه واقعیتی مکتوم را تأیید می‌کند که برخی آن را در همان زمان حدس زده بودند و آن اینکه کانن دویل دیگر نمی‌خواهد داستان‌های شرلوک هلمز را ادامه دهد. او در واقع تصور می‌کرد که نوشتن این داستا‌ن‌ها او را از تحقیقات مورد علاقه‌اش درباره ماوراء‌الطبیعه و علوم خفیه باز‌می‌دارد: «سر آرتور اعتقاد داشت که آنچه نام او را در آینده زنده نگاه می‌دارد کتاب‌هایی است که در زمینه روح و جهان باقی به رشته تحریر درآورده و داستان‌های شرلوک هلمز را نوشته‌هایی تفننی می‌پنداشت که خیلی زود از یادها می‌روند. البته در‌واقع درست برعکس شد. آثار سر آرتور درباره علم روح اکنون کاملا فراموش شده‌اند حال آنکه شرلوک هلمز نه‌تنها از یاد نرفت بلکه شهرت او روزبه‌روز فزونی یافت». «پرونده‌های شرلوک هلمز» آخرین مجموعه‌داستانی است که سر آرتور کانن دویل براساس شخصیت شرلوک هلمز نوشته است. این مجموعه شامل 12 داستان است که در فاصله اکتبر 1921 تا آوریل 1927 در مجله استرند منتشر شدند. آن‌طورکه مترجم کتاب توضیح داده، در سال 1927 جان موری این داستان‌ها را در قالب کتابی به نام «پرونده‌های شرلوک هلمز» منتشر کرد اما ترتیب چاپ داستان‌ها را بر هم زد و آنها را به دلخواه خود مرتب کرد. در سال‌های بعد این کتاب توسط ناشران دیگری نیز منتشر شد اما همه آنها به ترتیب اصلی چاپ داستان‌ها در مجله استرند وفادار ماندند. در سال 1933 دانشگاه آکسفورد متن منقح و تصحیح‌شده‌ای از این کتاب را منتشر کرد که حاوی توضیحات و پانویس‌های مهمی به قلم ویلیام والاس رابسون بود. مأخذ ترجمه فارسی همین چاپ است اما طبق توضیح خود مترجم با دو تفاوت عمده: نخست آنکه پانویس‌های متن آکسفورد برای خوانندگان انگلیسی‌زبان نوشته شده و نکات مجهول زیادی را برای آنان که انگلیسی‌زبان نیستند باقی می‌گذارد. مترجم در این مورد تصمیم گرفته که ضمن تکمیل پانویس‌های متن از روی منابع معتبر در موارد مبهم دیگر نیز توضیحاتی به صورت پاورقی به متن اضافه کند. تفاوت دیگر ترجمه فارسی با چاپ آکسفورد در تصاویر متن فارسی است. مترجم درباره این تفاوت نیز توضیح داده: «دوستداران شرلوک هلمز می‌دانند که سیدنی ادوارد پاجت نقاش و طراح برجسته انگلیسی برای نخستین‌ داستان‌های شرلوک هلمز که در مجله استرند چاپ می‌شدند نقاشی می‌کشید. نقاشی‌های او به قدری در ترسیم فضای داستان‌ها موفق بودند که پاجت تنها به خاطر آنها شهرتی بسزا یافت. وی برای نخستین مجموعه‌داستان‌های شرلوک هلمز 356 نقاشی ترسیم کرد که در چاپ‌های متعدد این داستان‌ها همواره زینت‌بخش آنها بوده‌اند. علاوه بر پاجت، هاورد ک.الکاک، آلفرد گیلبرت و فرانک وایلز نیز برای داستان‌های هلمز در استرند نقاشی می‌کشیدند. الکاک در فاصله سال‌های 1919 تا 1926 50 نقاشی برای این داستان‌ها کشید و 13 نقاشی آلفرد گیلبرت نیز در فاصله سال‌های 1917 تا 1922 داستان‌های هلمز در استرند را زیباتر کردند. مترجم نقاشی‌های این هنرمندان برای مجموعه پرونده‌های شرلوک هلمز را که در چاپ آکسفورد وجود نداشتند، از چاپ‌های دیگر جمع‌آوری کرده و به متن داستان‌ها افزوده است». برخی منتقدان معتقدند داستان‌های مجموعه «پرونده‌های شرلوک هلمز» تفاوت‌هایی با دیگر داستان‌های هلمز دارند. مترجم نیز ضمن اشاره به این موضوع نوشته: «به اعتقاد پروفسور رابسون داستان‌های مجموعه پرونده‌های شرلوک هلمز با بقیه داستان‌های هلمز تفاوتی اساسی دارند. با یک نگاه به پیرنگ داستان‌ها پی می‌بریم که در آنها افراد مظنون یا گناهکاران از بیماری‌های جسمی یا روحی مختلف و شناخته‌شده رنج می‌برند و اغلب علاوه بر سیرت پلید، از صورتی ناخوشایند نیز برخوردارند. همین خصوصیت نشان می‌دهد که سر آرتور در نگارش اغلب این داستان‌ها برای توصیف شخصیت‌ها از تجربیات پزشکی خود استفاده کرده و با ترسیم دقیق فضای داستان و شخصیت‌ها توانسته حداقل برخی از داستان‌ها را به سبک بدبینانه و هراس‌آور نوشته‌های استاد بزرگ ادبیات گوتیک؛ ادگار آلن‌پو، نزدیک سازد. هنگام نگارش این داستان‌ها سر آرتور از مرز 60 سالگی گذشته بود، به اعتقادش به مسائل ماورایی روز به روز بیشتر می‌شد و پسرش کینگزلی را هم در جنگ بین‌الملل اول از دست داده بود. همه این عوامل در اینکه دیدگاهش نسبت به جوهره پاک انسانی و سرنوشت به تیرگی بگراید سهیم بودند». کانن دویل پس از نوشتن مجموعه ‌داستان «پرونده‌های شرلوک هلمز» داستان‌های این ابرقهرمانش را پایان داد و تا پایان عمرش در سال 1930 به نوشتن داستان‌هایی علمی- تخیلی در زمینه علوم ماوراء‌ طبیعی پرداخت.