«تور بالکانی» در اوج مناقشه با اروپا

شرق: حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه از روز یکشنبه سفر خود به منطقه بالکان را با حضور در صربستان آغاز کرد و در گام دوم، روز گذشته «سه‌شنبه» بلگراد را به مقصد سارایوو، پایتخت بوسنی و هرزگوین ترک کرد تا به دعوت بیسرا تورکوویچ، همتای بوسنیایی خود درباره مسائل مختلف دوجانبه با وی دیدار و رایزنی داشته باشد؛ اما قبل‌تر وزیر امور خارجه کشورمان که بنا به دعوت ایویسا داچیچ، معاون اول نخست‌وزیر و وزیر امور خارجه جمهوری صربستان، در رأس هیئتی سیاسی وارد این کشور شد، بعدازظهر یکشنبه با همتای صرب خود دیدار و درباره موضوعات روابط دوجانبه، تحولات منطقه و موضوعات مهم بین‌المللی به گفت‌وگو و تبادل نظر پرداخت. امیرعبداللهیان روابط دو کشور را ممتاز ارزیابی کرد و توسعه همکاری‌ها و مناسبات دو کشور در حوزه‌های مختلف را بدون هرگونه محدودیت دانست و ابراز امیدواری کرد دو کشور در حوزه استمرار توسعه روابط در بستر برنامه جامع همکاری‌های مشترک بتوانند گام‌های بلندتری بردارند. وزیر امور خارجه ایران با اشاره به حجم مبادلات تجاری بین دو کشور، ظرفیت ارتقای همکاری‌ها در حوزه تجارت بین دو کشور را بسیار بالاتر از وضعیت جاری دانست و تلاش بیشتر دو کشور برای بهره‌گیری از ظرفیت‌های روابط در این حوزه را مورد تأکید قرار داد.

امیرعبداللهیان همچنین بر موضع اصولی جمهوری اسلامی ایران درباره حمایت از حاکمیت و تمامیت ارضی کشورها را تأکید کرد. رئیس دستگاه دیپلماسی کشور در این دیدار همچنین ضمن تشکر از پیام همدردی همتای صرب خود در جریان اقدام تروریستی شاهچراغ در شیراز، آخرین وضعیت مرتبط با تحولات داخلی کشورمان و اقدامات هماهنگ آمریکا و چند کشور معدود غربی در این زمینه را تشریح و ناموفق‌بودن غرب در سیاست تشجیع اقدامات آشوبگرانه در جمهوری اسلامی ایران را مورد تأکید قرار داد. ایویسا داچیچ، معاون اول نخست‌وزیر و وزیر امور خارجه جمهوری صربستان نیز در این دیدار با ارزیابی وضعیت عالی از روابط فی‌مابین، بر تصمیم جدی دولت صربستان برای ارتقای همکاری‌ها با کشورمان تأکید کرد. وی با قدردانی از موضع اصولی جمهوری اسلامی ایران درخصوص تمامیت ارضی صربستان، بر همکاری‌های دو کشور در حوزه‌های مختلف کنسولی، فرهنگی، آموزشی و علوم تأکید کرد. آخرین وضعیت گفت‌وگوها برای رفع تحریم‌ها، تحولات مرتبط با جنگ اوکراین، همکاری‌ها در حوزه انرژی و محصولات کشاورزی از دیگر موضوعات مورد تبادل نظر و گفت‌وگوی وزرای امور خارجه جمهوری اسلامی ایران و جمهوری صربستان در این دیدار بود.

حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه، در ادامه دیدار با مقامات صربستان، ظهر روز دوشنبه با آلکساندر ووچیچ، رئیس‌جمهور صربستان دیدار و گفت‌وگو کرد. سکاندار سیاست خارجی در این دیدار با تجدید دعوت سیدابراهیم رئیسی از رئیس‌جمهور صربستان برای سفر به تهران، بر حمایت کشورمان از تمامیت ارضی صربستان تأکید کرد. امیرعبداللهیان با ارائه گزارشی از گفت‌وگوهای انجام‌شده با نخست‌وزیر و وزیر امور خارجه صربستان، ضرورت ارتقای همکاری‌ها در حوزه‌های مختلف را با توجه به قدمت روابط مورد تأکید قرار داد. وزیر امورخارجه کشورمان همچنین در این دیدار، بهره‌گیری از مکانیسم‌هایی مبتکرانه برای ارتقای همکاری‌های اقتصادی و افزایش حجم تجارت را مورد تأکید قرار داد. آلکساندر ووچیچ، رئیس‌جمهور صربستان نیز در این دیدار با ابلاغ سلام به رئیس‌جمهور کشورمان، تصریح کرد: صربستان اعتقاد دارد ایران کشور مهمی در منطقه است و ما برای توسعه مناسبات با جمهوری اسلامی ایران اهمیت قائل بوده و بر تقویت همکاری‌های فی‌مابین متناسب با ظرفیت‌های دو کشور تأکید می‌کنیم.

در ادامه وزیر امور خارجه کشورمان در دیدار با ولادیمیر اورلیچ، رئیس پارلمان جمهوری صربستان، موضوعات موردعلاقه دو کشور در حوزه همکاری‌ها خصوصا در بخش دیپلماسی پارلمانی را مورد گفت‌وگو و تبادل‌نظر قرار داد. حسین امیرعبداللهیان با ابلاغ سلام رئیس مجلس شورای اسلامی به همتای صربستانی، اقدامات دو کشور در حوزه همکاری‌های پارلمانی را بااهمیت خواند و با توجه به تشکیل دور جدید گروه دوستی پارلمانی صربستان - ایران در پارلمان صربستان، ابراز امیدواری کرد گروه‌های دوستی پارلمانی در مجالس دو کشور در زمینه رفع موانع و بسترسازی برای ارتقای مناسبات از ظرفیت‌های ارزشمند خود به‌خوبی بهره‌مند شوند. وزیر امور خارجه کشورمان سطح مناسبات فی‌مابین در حوزه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی و فرهنگی را ممتاز ارزیابی و ابراز امیدواری کرد با هماهنگی‌های به‌وجود آمده میان دو کشور، روابط فی‌مابین شاهد گسترش قابل‌توجهی باشد. ولادیمیر اورلیچ، رئیس پارلمان جمهوری صربستان نیز در این دیدار که با حضور رئیس گروه دوستی پارلمانی صربستان - ایران در پارلمان صربستان انجام شد، از اهمیت بالای گسترش سطح همکاری‌ها با جمهوری اسلامی ایران از منظر پارلمان صربستان خبر داد و نقش پارلمان‌های دو کشور در هموارسازی مسیر توسعه همکاری‌ها را مهم ارزیابی کرد.

در این دیدار رئیس گروه دوستی پارلمانی صربستان- ایران نیز با ابراز خرسندی از دیدار با وزیر امور خارجه کشورمان، از همکاری‌های پیشین گروه‌های دوستی پارلمانی دو کشور به خوبی یاد کرد و تبادل هیئت‌های پارلمانی بین مجالس دو کشور را برای استمرار همکاری و ارتقای روابط بااهمیت خواند. پس از آن وزیر امور خارجه کشورمان بعدازظهر دوشنبه با خانم یلنا تاناسکویچ (وزیر کشاورزی، جنگلداری و مدیریت آب صربستان) دیدار کرد. حسین امیرعبداللهیان در این دیدار درخصوص همکاری‌های رو به گسترش دو کشور در حوزه کاری وزارت کشاورزی، جنگلداری و مدیریت آب، در جریان همکاری‌های فی‌مابین و نقطه‌نظرات طرف صرب برای ارتقای همکاری‌ها قرار گرفت. وزیر امور خارجه کشورمان ابراز امیدواری کرد در جریان برگزاری شانزدهمین کمیسیون مشترک همکاری‌های اقتصادی، تصمیمات لازم درخصوص زمینه‌های ارتقای همکاری دو کشور در حوزه کشاورزی اتخاذ شود.

امیرعبداللهیان در ادامه برنامه‌های سفر دو روزه خود به بلگراد، با ایرانیان مقیم صربستان دیدار کرد. وزیر امور خارجه در نشست با ایرانیان بیشتر روی مسائل جاری در داخل کشور به‌خصوص مرگ مهسا امینی و اعتراضات تمرکز داشت و در این راستا بیان کرد: «سیاست خارجی ما در چارچوب سیاست خارجی متوازن با اولویت نگاه به همسایگان و آسیاست. ما با ایجاد توازن در هر جایی که منافع برای ملت باشد، حاضریم؛ اما متناسب با منافع در غرب و شرق حضور داریم». امیرعبداللهیان خاطرنشان کرد: «امروز علی‌رغم فشار ناعادلانه غرب، در همه عرصه‌های صادرات نفتی و غیرنفتی در موقعیت خوبی قرار داریم». وزیر خارجه با اشاره به اینکه قبول داریم ایرادات و اشکالاتی وجود دارد و با بیان اینکه در مذاکرات هم برای به‌نتیجه‌رساندن عجله داشتیم، تأکید کرد: «نمی‌خواهیم توافقی داشته باشیم که پایدار نباشد و منافعش به ایرانیان نرسد. حتما خطوط قرمزمان چیزی نیست جز تضمین منافع مردم ایران». امیرعبداللهیان با اعلام اینکه همه دانشجویان دستگیرشده در داخل دانشگاه، آزاد شده‌اند، گفت: «اما آنهایی که در کف خیابان گرفته شده و فردی یا پلیس را کشته‌اند باید در پروسه عدالت و قضائی قرار گیرند».

امیرعبداللهیان با تأکید بر اینکه ملت ایران با سرافرازی از این پیچ عبور کردند، گفت: «البته مطالباتی وجود دارد که همه باید برای رفع آنها تلاش کنیم و همه باید دست به دست دهیم». البته آن‌گونه که رشید حسن‌پور، سفیر ایران در بلگراد، با خبرنگار اعزامی ایسنا گفت‌وگو داشت، قرار است رئیس‌جمهور صربستان تا پایان امسال به تهران سفر کند. حسن‌پور در پاسخ به اینکه آیا صربستان می‌تواند دروازه ورود کالاهای ایرانی به اروپا باشد؟ گفت: «هم ایران می‌تواند به‌عنوان هاب منطقه‌ای برای صربستان باشد و هم صربستان می‌تواند هاب ایران در حوزه بالکان باشد و در این سفر نیز بارها طرفین بر ظرفیت‌های دو کشور برای خدمت به یکدیگر تأکید کردند». سفیر ایران در پاسخ به اینکه آیا در این سفر اسنادی برای امضا در تهران در سفر رئیس‌جمهور صربستان تهیه شد؟ عنوان کرد: «تا‌کنون ۱۵ سند آماده امضا تهیه شده و امیدواریم تا زمان انجام سفر اسناد بیشتری اضافه شوند. قرار بر این است که اسناد در سفر رئیس‌جمهور صربستان به تهران امضا شوند».

حسین امیرعبداللهیان در گام دوم سفر به کشورهای حوزه بالکان، بامداد سه‌شنبه به وقت تهران وارد سارایوو شد و در دیدار با وزیر خارجه بوسنی‌و‌هرزگوین به بررسی روابط دو‌جانبه، منطقه‌ای و بین‌المللی پرداخت. وزیر امور خارجه کشورمان پس از دیدار با همتای بوسنیایی خود، در نشست خبری مشترک با وی، برگزاری انتخابات موفق عمومی در بوسنی‌و‌هرزگوین را تبریک گفت و افزود: امیدوارم در جهت رشد، توسعه و همبستگی بیشتر بتوانند گام‌های مؤثری بردارند. امیرعبداللهیان ادامه داد: «بالکان و بوسنی را کشور دوست سنتی ایران می‌دانیم و همچون گذشته در کنار سایر اقوام این کشور باقی خواهیم ماند و به حمایت‌مان از این کشور ادامه می‌دهیم». وی ادامه داد: «دولت و ملت ایران دوست روزهای سخت بوسنی بودند و در این مسیر به حمایت‌های خودمان همچون گذشته ادامه خواهیم داد. سیاست ما حمایت از حاکمیت ملی، تمامیت ارضی و همبستگی مسالمت‌آمیز همه اقوام در بوسنی است». بیسرا تورکوویچ پس از دیدارش با وزیر خارجه کشورمان، در نشست خبری مشترک گفت: «کشور بوسنی مایل است روابط دوستانه با ایران و سایر کشورها را بر اساس اصل احترام به حقوق و قوانین بین‌الملل داشته باشد». وی بیان کرد: «همه مشکلات در دنیا از طریق گفت‌وگو قابل حل است، به شرطی که اراده سیاسی وجود داشته باشد». وی ادامه داد: «ایران همیشه برای ما یک کشور دوست بوده و در سخت‌ترین شرایط جنگ کنار ما بود و همواره شرایط سیاسی ما را درک کرده است».

اما در این بین سفر حسین امیرعبداللهیان به حوزه بالکان، آن‌هم در شرایطی که روابط بین‌المللی ایران اخیرا پستی‌وبلندی‌های زیادی داشته است، چه معنایی دارد؟! آیا تهران در‌صدد تقویت روابط با کشورهای اروپایی است که هنوز در سایه اتحادیه اروپا قرار ندارند یا آنکه دولت رئیسی سعی دارد در سایه انجام این سفرها، ضمن القای گزاره پویایی و تحرکات در حوزه سیاست خارجی، اقدامی را در جهت تقویت فضای دیپلماتیک و تعدیل فشارها کلید بزند؟ عبدالرضا فرجی‌راد برای پاسخ به این پرسش‌ها از نگاه ژئوپلیتیک، اروپا را به چند دسته تقسیم می‌کند. «اتحادیه اروپا»، «اتحادیه اروپا منهای بریتانیا بعد از برگزیت»، «قاره سبز» و «کشورهای اروپایی»، عناوینی هستند که ذیل تقسیم‌بندی تحلیلی در حوزه ژئوپلیتیک به آنها اشاره می‌شود. با این دسته‌بندی، سفیر پیشین ایران در ایسلند به «شرق» می‌گوید: «خاستگاه و اقتضائات سیاسی و دیپلماتیک هر‌کدام از آنها کاملا متفاوت از یکدیگر است». از این منظر، فرجی‌راد «حضور حسین امیرعبداللهیان در دو کشور صربستان و بوسنی‌و‌هرزگوین و اساسا سفر وزیر امور خارجه ایران به بالکان را بی‌ارتباطی با مناسبات تهران با اروپا یا اتحادیه اروپا می‌داند»؛ چرا‌که این استاد حوزه ژئوپلیتیک این دو کشور را (صربستان و بوسنی‌و‌هرزگوین) در چارچوب کشورهای عضو اتحادیه اروپا، همسو با آمریکا و ناتو قرار نمی‌دهد. بنابراین سفر امیرعبداللهیان به صربستان و بوسنی‌و‌هرزگوین در سایه مناسبات اروپایی ایران جایی ندارند و بیشتر در راستای «سیاست نگاه به شرق» تعبیر می‌شود.

این کارشناس مسائل اروپا وضعیت کنونی روابط ایران با کشورهای اروپایی را بحرانی و رو به افول می‌داند. بنابراین این تحلیلگر حوزه بین‌الملل معتقد است اکنون شرایط به‌گونه‌ای نیست که بشود این روابط را ترمیم کرد؛ به‌ویژه آنکه برخی اخبار هم حکایت از آن دارد که روابط ایران با اتحادیه اروپا و به‌خصوص تروئیکای اروپا، بیش از گذشته دچار مشکل خواهد شد. فرجی‌راد به این نکته اشاره دارد که دو کشور صربستان و بوسنی‌و‌هرزگوین کشورهایی هستند که هنوز به عضویت اتحادیه اروپا در‌نیامده‌اند، پس عملا در چتر اروپایی تعریف نمی‌شوند. در همین راستا، سفیر اسبق ایران در مجارستان با تمرکز بر کشور صربستان تأکید دارد که بلگراد همواره در مسیر مسکو گام برداشته است، به همین دلیل حضور امیرعبداللهیان در صربستان با نیم‌نگاهی به تقویت روابط با کشورهای حوزه «شرق» قابل ارزیابی است. با این تحلیل، سفیر اسبق ایران در نروژ، به اولویت سیاست خارجی دولت سیدابراهیم رئیسی در تقویت مناسبات با کشورهای حوزه شرق اشاره دارد و معتقد است صربستان هم به دلیل حمایت روسیه و گرایش صرب‌ها به مسکو هنوز نتوانسته به اتحادیه اروپا ملحق شود و به همین دلیل گزینه مناسبی برای دولت سیزدهم در جهت تقویت روابط است.

در ادامه عبدالرضا فرجی‌راد به نکته مهم‌تری می‌پردازد و معتقد است «سفر حسین امیرعبداللهیان به بالکان و حضور در کشورهایی مانند صربستان و بوسنی‌و‌هرزگوین نمی‌تواند «گزینه آلترناتیو و جایگزینی برای موازنه‌سازی در برابر سخت‌شدن روابط ایران با اتحادیه اروپا و به‌خصوص تروئیکای اروپایی باشد». مؤید این گزاره از منظر سفیر اسبق ایران در نروژ، به وضعیت کنونی غرب بازمی‌گردد که به‌واسطه فشار افکار عمومی جهانی بعد از برخی اتفاقات اخیر، اکنون حساسیت جدی روی تهران دارد. در سایه این مسئله، فرجی‌راد اذعان دارد که شاید در دوره ترامپ به‌واسطه ایجاد شکاف و گسل بین اروپا و آمریکا، تهران می‌توانست از تقویت مناسبات خود با کشورهای اروپایی به صورت انفرادی، گزینه‌های آلترناتیوی را برای خود ایجاد کند؛ چرا‌که اتحادیه اروپا و حتی تروئیکای اروپایی به موازات همراهی با تحریم‌های دوره دونالد ترامپ، حمایتی از سیاست‌های ضد ایرانی واشنگتن نداشتند. اما به زعم این دیپلمات با‌سابقه کشورمان، اکنون وضعیت به‌طور جدی متفاوت از آن دوران است. در‌حال‌حاضر یک همبستگی، همراهی و همسویی بین اروپا و آمریکا در تقابل با ایران در موضوعات مختلف از اعتراضات و حقوق بشر گرفته تا جنگ اوکراین و‌... شکل گرفته است، پس نمی‌توان از تقسیم‌بندی اتحادیه اروپا، اتحادیه اروپایی منهای بریتانیا، قاره سبز، کشورهای اروپایی و نظایر آن استفاده کرد. تحلیلگر مسائل اروپا در ادامه گپ‌وگفت خود با «شرق» نگاه جزئی‌تری به حوزه دیپلماسی اقتصادی دارد و در این راستا بیان می‌‌کند: «حتی اگر حضور حسین امیرعبداللهیان در دو کشور صربستان و بوسنی‌و‌هرزگوین هم در راستای دیپلماسی اقتصادی مورد ارزیابی قرار گیرد، باز هم نمی‌‌توان قاطع از به‌دست‌آمدن خروجی و دستاورد مد‌نظر دولت رئیسی سخن گفت؛ چرا‌که به‌واسطه مشکلات موجود در حوزه پولی و بانکی در سایه عدم پذیرش لوایح FATF، برقراری هر‌گونه رابطه اقتصادی و تجاری از سوی صربستان، بوسنی‌و‌هرزگوین و هر کشوری با ایران می‌تواند به یک رابطه تجاری پرریسک و پر‌خطر برای بلگراد، سارایوو و‌... بدل شود».