باکو در باغچه تل‌آویو

وزارت امور خارجه جمهوری آذربایجان در بیانیه‌ای از تماس تلفنی وزرای امور خارجه این کشور و ایران خبر داد و به بیان محورهای آن پرداخت. به گزارش خبرگزاری ترند، وزارت امور خارجه جمهوری آذربایجان اعلام کرد که جیحون بایراموف، وزیر امور خارجه این کشور و حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران، تماسی تلفنی برقرار کردند. وزرای امور خارجه دو کشور درباره مسائل موجود در دستور کار روابط دوجانبه، به‌ویژه پروژه‌های به اجرا درآمده در چارچوب توافق‌های انجام‌شده در حوزه تجارت، اقتصاد و حمل‌ونقل گفت‌وگو کردند. ایران نیز قصد خود برای تشدید فعالیت‌های کمیته مشترک میان دو کشور به واسطه تعیین نایب‌رئیس جدیدی برای «کمیته دولتی همکاری‌های اقتصادی، تجاری و بشردوستانه میان جمهوری آذربایجان و جمهوری اسلامی ایران» را اعلام کرد. طرفین همچنین درباره وضعیت پساجنگ در منطقه و مسائل گسترده‌تر منطقه‌ای گفت‌وگو کردند. وزرای امور خارجه دو کشور در این تماس تلفنی درباره دیگر مسائل دوجانبه نیز به بحث و تبادل نظر پرداختند.

‌چالشی به نام زنگه‌زور

اما به موازات تماس تلفنی جیحون بایراموف و حسین امیرعبداللهیان، الهام علی‌اف در نطقی که می‌تواند منافع و امنیت ملی ایران را هم تحت‌الشعاع قرار دهد، خطاب به مردم کشورش به مناسبت روز همبستگی آذربایجانی‌های جهان و سال نو میلادی گفت: «کریدور زنگه‌زور باز خواهد شد، چه ارمنستانی‌ها بخواهند چه نخواهند». رئیس‌جمهور آذربایجان عنوان کرد که «کارهای گسترده‌ای برای افتتاح کریدور زنگه‌زور با راه‌آهن و جاده‌های ماشین‌رو در حال انجام است. این کریدور (زنگه‌زور)، چه ارمنستان بخواهد چه نه قطعا افتتاح خواهد شد؛ ما تعهد قاطع خود را نشان می‌دهیم و همه چیز طبق برنامه پیش می‌رود». او افزود: «خواسته ما منطقی و عادلانه است، ما باید با جمهوری خودمختار نخجوان که جزء لاینفک آذربایجان است، خط ارتباطی داشته باشیم و خواهیم داشت». اگرچه در این نطق، جمهوری ارمنستان مورد خطاب علی‌اف بود، اما ناگفته پیداست که روی این سخنان رئیس‌جمهور آذربایجان بیشتر به جمهوری اسلامی ایران است؛ چرا‌که تهران بعد از جنگ ۴۴‌روزه پاییز سال ۲۰۲۰ قره‌باغ همواره بر تغییرنیافتن مرزها و جغرافیای منطقه قفقاز جنوبی تأکید کرده است. این موضع ثابت، هم در دولت دوازدهم (حسن روحانی) و هم در دولت سیزدهم سیدابراهیم رئیسی به صورت صریح و شفاف به طرف آذربایجانی اعلام شده است. از‌این‌رو بدون‌شک تلاش‌های علی‌اف در جهت ایجاد کریدور موهوم زنگه‌زور صرفا در تضاد با منافع و امنیت جمهوری اسلامی ایران قرار خواهد گرفت؛ زیرا بسیاری از تحلیلگران و ناظران امر شکل‌گیری این کریدور را نهایتا تحمیل تغییرات مدنظر باکو با کارگردانی آنکارا و شخص اردوغان به تهران و ایروان می‌دانند که موجب قطع روابط جغرافیایی و مرزی دو کشور جمهوری ارمنستان و جمهوری اسلامی ایران، حصر ارمنستان و مهم‌تر از آن قطع دسترسی ایران به مرزهای اروپا از طریق خاک این کشور (ارمنستان) خواهد شد.

اما اینکه سخنان سال نو علی‌اف درباره ایجاد دالان موهوم زنگه‌زور تا چه حد می‌تواند چالش جدی برای جمهوری اسلامی ایران، چه در حوزه امنیت و منافع ملی و چه در حوزه ژئوپلیتیک باشد، سؤالی است که احسان موحدیان در پاسخ به آن اعتقاد دارد یقینا این چالش برای تهران از جانب باکو وجود دارد؛ تا جایی که به باور تحلیلگر ارشد مسائل قفقاز، اگر ایران به هر دلیلی درباره دالان موهوم زنگه‌زور غفلت کند، بی‌شک شرایط برای ما در قفقاز جنوبی پیچیده‌تر خواهد شد. موحدیان در ادامه تحلیلش به «شرق» این هشدار را هم می‌دهد که اگر الهام علی‌اف و رجب طیب اردوغان به‌عنوان رؤسای جمهور آذربایجان و ترکیه یک لحظه به این ارزیابی و جمع‌بندی خیالی برسند که جمهوری اسلامی ایران توان پاسخ‌گویی در برابر باکو و آنکارا برای ایجاد کریدور موهوم زنگه‌زور را ندارد، این دو کشور برای حمله نظامی به جنوب ارمنستان و تحمیل دالان موهوم درنگ نخواهند کرد. به باور این تحلیلگر ارشد مسائل قفقاز تنها کشوری که اکنون به شکل جدی مخالف تغییر ژئوپلیتیک منطقه قفقاز و تغییر مرزهای ارمنستان به‌خصوص مرزهای جنوبی این کشور است، جمهوری اسلامی ایران است.

البته موحدیان این نکته مهم را هم یادآور می‌شود که قدرت و توان بازدارندگی جمهوری اسلامی ایران در برابر باکو به قدری بالاست که حتی تهران در ضعیف‌ترین حالت نظامی و دفاعی خود هم به‌راحتی می‌تواند مانع از تحقق رؤیای شوم علی‌اف و اردوغان برای تحمیل‌کردن دالان موهوم زنگه‌زور و تغییر مرزهای مشترک ایران با جمهوری ارمنستان شود. هرچند به نظر کارشناس ارشد حوزه اوراسیا، تهران در‌حال‌حاضر آمادگی لازم نظامی، دفاعی، امنیتی و اطلاعاتی لازم را دارد. از این منظر، تحلیلگر ارشد مسائل قفقاز باور دارد الهام علی‌اف بیش از هر کسی به قدرت و توان بالای ایران برای تغییر‌نیافتن مرزهای جنوبی ارمنستان واقف است و به‌همین‌دلیل رئیس‌جمهور آذربایجان مدام در سخنرانی‌های خود به تهران هشدار می‌دهد و ایران را تهدید می‌کند. اما موحدیان این سخنان و موضع‌گیری‌های علی‌اف را فاقد ارزش دانسته؛ چرا‌که صرفا یک لفاظی سیاسی و دیپلماتیک از سوی علی‌اف برای تقویت چهره خود در میان مردم و افکار عمومی آذربایجان است که هیچ‌گاه هم محقق نخواهد شد.

احسان موحدیان در پاسخ به این پرسش که «آیا جمهوری آذربایجان به‌عنوان اوکراینی دیگر و الهام علی‌اف در نقش زلنسکی برای ایران یک جنگ ناخواسته را شکل خواهد داد یا خیر؟» بر این باور است که تهران برخلاف مسکو از آن میزان هوشمندی سیاسی و دیپلماتیک برخوردار است که در دام جنگ ناخواسته علی‌اف و جمهوری آذربایجان نیفتد. اگرچه رئیس‌جمهور آذربایجان استقلال سیاسی لازم در برابر ترکیه و... را ندارد، اما کارشناس ارشد حوزه اورسیا معتقد است که شاید دیگر کشورها به دنبال فشار به علی‌اف و نهایتا ایجاد چنین جنگی برای زمین‌گیر‌کردن ایران باشند. از این منظر، تحلیلگر ارشد مسائل قفقاز تأکید دارد که جمهوری اسلامی ایران باید در حوزه فرهنگی بیش‌از‌پیش فعال باشد و به سؤالات و شبهات تاریخی، سیاسی و دیپلماتیک افکار عمومی در این زمینه پاسخ دهد؛ چرا‌که موحدیان اطلاع‌رسانی و شفاف‌سازی در این زمینه به افکار عمومی را عامل مهمی برای ازبین‌بردن زمینه و فضا در جهت ایجاد تنش نظامی و جنگ ناخواسته با جمهوری آذربایجان و درگیرکردن ایران در قفقاز می‌داند. این کارشناس مسائل بین‌الملل برای مثال به شبکه سحر اشاره می‌کند که در مدت فعالیت خود توانسته است سؤالات و شبهات مردم آذربایجان را پاسخ دهد و به شکل جدی روشنگری‌های لازم را داشته باشد. از این منظر باید فعالیت چنین شبکه‌هایی بیش از گذشته پررنگ شود تا غفلت و کم‌کاری ۳۰‌ساله اخیر ما در حوزه اطلاع‌رسانی جبران شود؛ چون به نظر موحدیان کم‌کاری ۳۰‌ساله اخیر در حوزه اطلاع‌رسانی باعث ایجاد چالش‌های هویتی، فرهنگی و ناسیونالیسی در منطقه قفقاز و حتی استان‌های شمال و شمال غربی ایران درباره مسائل قومیتی، قره‌باغ و... شده است.

‌معجزه‌ای به نام تهدید

علاوه بر تهدیدزا بودن تحرکات و سخنان باکو برای ایران در‌باره ژئوپلیتیک منطقه قفقاز جنوبی، تلاش علی‌اف برای نزدیکی جدی با اسرائیل هم به شکل پررنگی امنیت ایران را تحت تأثیر قرار خواهد داد. در همین رابطه جمعه گذشته فاریز رضایف، معاون وزیر خارجه جمهوری آذربایجان، پس از تصمیم کشورش برای عادی‌سازی روابط با اسرائیل و افتتاح سفارتخانه در اراضی اشغالی، به‌منظور بررسی مکان‌های مختلف برای احداث سفارتخانه وارد تل‌آویو شد. همچنین خبرگزاری معا اعلام کرد‌ باکو سفیر خود در تل‌آویو را تعیین کرده است. وی افتتاح سفارت کشورش در اراضی اشغالی را گامی تاریخی و اتحاد با رژیم صهیونیستی را «معجزه» خواند.

در‌این‌باره رضایف گفت افتتاح سفارتخانه در اراضی اشغالی نادر و تاریخی است و او از حضور در اراضی اشغالی و مشارکت در روند افتتاح این سفارتخانه خرسند است. وی مدعی شد اتحاد آذربایجان و اسرائیل یک «معجزه» است؛ زیرا نه‌تنها بر اساس منافع مشترک، بلکه بر اساس تاریخ مشترک دو ملتی است که بیش از هزار سال با هم زندگی کرده‌اند. در همین زمینه، خبرنگار سیاسی روزنامه یدیعوت آحارونوت در گزارشی نوشت:‌ «این سفر پس از تصمیم برای افتتاح سفارتخانه مهم‌ترین گام در سطح روابط دیپلماتیک دو طرف و تبلیغی برای این روابط محسوب می‌شود؛ چرا‌که با ایجاد سفارت می‌توان گفتمان سیاسی را عمیق‌تر کرد و کانال‌های جدیدی برای همکاری در زمینه‌های اقتصادی، گردشگری، فرهنگی، محافل دانشگاهی و... باز کرد».

در این گزارش آمده است که «سفر رضایف به اسرائیل چندجانبه است؛ او قرار است علاوه بر بررسی مکان‌های مختلف برای ایجاد سفارتخانه، با تامیر پاردو، رئیس سابق موساد، دیدار کند که در جمهوری آذربایجان محبوبیت دارد. همچنین قرار است ضمن بازدید از وزارت خارجه رژیم صهیونیستی، درباره جنبه‌های مختلف کشورش و زندگی مشترک یهود و مسلمان سخنرانی کند». طبق این گزارش، رضایف با عینات شالین، رئیس آژانس کمک بین‌المللی اسرائیل (IAA) در وزارت امور خارجه و آلون آشویتس، مدیر‌کل وزارت امور خارجه اسرائیل دیدار و درباره موضوعات مرتبط با ایجاد سفارتخانه و نیز سایر جنبه‌های سیاسی و راهبردی گفت‌وگو خواهد کرد. این سفر نشان می‌دهد اسرائیل تا چه اندازه جمهوری آذربایجان را شریک استراتژیک مهمی می‌داند. جمهوری آذربایجان از نظر امنیت منطقه‌ای و مبارزه با تهدیدات امنیتی و انرژی در یک چهارراه مهم ژئوپلیتیکی قرار دارد و امروزه یکی از بزرگ‌ترین جوامع یهودی جهان در این کشور زندگی می‌کند. همچنین خبرگزاری معا به نقل از رسانه‌های رژیم صهیونیستی گزارش داد جمهوری آذربایجان سفیر خود را در تل‌آویو تعیین کرده است. بر اساس این گزارش، تعیین سفیر جدید برای اولین بار از زمان برقراری روابط با اسرائیل در سال ۱۹۹۲ است.

به گزارش یدیعوت آحارانوت، جمهوری آذربایجان «مختار ممدوف»، معاون وزیر آموزش خود را به عنوان سفیر در تل‌آویو به مقامات اسرائیل معرفی کرده است. وب‌سایت عرب ۴۸ در‌این‌باره نوشت: «مختار ممدوف» پیش از این مسئول پیشبرد طرح‌های مشترک با اسرائیل در حوزه آموزش و فناوری بود. پیش‌تر رسانه‌های صهیونیستی در ماه گذشته میلادی اعلام کرده بودند باکو تصمیم گرفته بعد از ۳۰ سال روابط بین دو طرف و در میانه تنش با ایران، همسایه خود سفارتش را در اسرائیل افتتاح کند. أرزو ناگییف، نماینده و عضو کمیته دوستی پارلمانی اسرائیل و آذربایجان، قبل‌تر گفته بود «این تصمیم عملا گرفته شده و افتتاح سفارت آذربایجان در اسرائیل قطعی است مگر اینکه به دلایل فنی عقب بیفتد».

احسان موحدیان در حوزه روابط جمهوری آذربایجان و اسرائیل ابتدا به دنبال پاسخ به این شبهه است؛ چراکه بسیاری معتقدند منتقدان گرم‌شدن روابط 

تل‌آویو - باکو یک استاندارد دوگانه را در قبال مناسبات اسرائیل با جمهوری‌های مشابه جمهوری ارمنستان دارند. تحلیلگر ارشد مسائل بین‌الملل در پاسخ به این سؤال، ذیل استاندارد دوگانه به یک خوانش تاریخی دست می‌زند؛ چرا‌که از نگاه موحدیان اگرچه روابط جمهوری ارمنستان و اسرائیل روابطی در سطح سفارت است اما هیچ‌گاه اسرائیل نتوانسته از ظرفیت روابط خود با ارمنستان و نفوذ ایروان در قره‌باغ یک چالشی امنیتی را برای ایران ایجاد کند. یعنی از نگاه تحلیلگر ارشد حوزه قفقاز، ارمنستان با وجود روابط خود با اسرائیل، هیچ‌گاه تهدیدی علیه جمهوری اسلامی ایران ایجاد نکرده است. در‌عین‌حال موحدیان تأکید دارد که جمهوری آذربایجان برخلاف ارمنستان در همین دو سالی که از جنگ سال ۲۰۲۰ گذشته است و سیطره خود را بر مناطقی از قره‌باغ گسترانیده، بستر و شرایط را برای نفوذ بیش از پیش اسرائیل در کنار مرزهای ایران ایجاد کرده است؛ از ایجاد روستاهای هوشمند گرفته تا سوءاستفاده از سرزمین قره‌باغ برای حمله پهپادی به ایران، برنامه‌ریزی برای ترور، جاسوسی، خرابکاری هسته‌ای و‌... که طبق اسناد و موضع‌گیری‌های صریح مقامات امنیتی ایران، بیشترین عملیات‌های اسرائیل از خاک جمهوری آذربایجان و مناطق تحت سیطره این کشور علیه امنیت ایران صورت گرفته است. از همین منظر، موحدیان گرم‌شدن روابط اسرائیل و جمهوری آذربایجان، افتتاح سفارتخانه و معرفی سفیر باکو در تل‌آویو را یک «نقطه تهدید جدی برای ایران در آینده می‌داند»؛ به‌ویژه آنکه تحلیلگر ارشد مسائل قفقاز، علی‌اف را شخصیتی غیرمستقل و به‌شدت وابسته به سیاست کشورهایی مانند ترکیه، اسرائیل انگلستان و... می‌داند. از همین‌رو به باور موحدیان، «احتمالا در دوره جدید حکمرانی بنیامین نتانیاهو که تقابل با ایران را به اولویت و مهم‌ترین دستور کار سیاست خارجی اسرائیل بدل کرده است، او (نتانیاهو) به شکل جدی از ظرفیت سیاسی، دیپلماتیک، امنیتی و حتی سرزمینی جمهوری آذربایجان و قره‌باغ برای تقابل و حمله به ایران نهایت سوء‌استفاده را خواهد برد».