رؤیایی‌ترین زمستان تهران
این برف‌ها که برف نیست، روزگاری آن‌قدر در تهران برف می‌بارید که نمی‌توانستیم از خانه خارج شویم؛ این افسوس سفیدمویانی است که زمستان‌های قدیم و گرمای لذت‌بخش کرسی را هنوز به خاطر می‌آورند. علی بیگی، باستان‌شناس، نویسنده، محقق و پژهشگر در وبلاگ خود نگاهی به زمستان‌های سخت ۱۳۴۳ تا ۱۳۵۰ تهران انداخته است.
این برف‌ها که برف نیست، روزگاری آن‌قدر در تهران برف می‌بارید که نمی‌توانستیم از خانه خارج شویم؛ این افسوس سفیدمویانی است که زمستان‌های قدیم و گرمای لذت‌بخش کرسی را هنوز به خاطر می‌آورند. علی بیگی، باستان‌شناس، نویسنده، محقق و پژهشگر در وبلاگ خود نگاهی به زمستان‌های سخت ۱۳۴۳ تا ۱۳۵۰ تهران انداخته است. از نظر او زمستان سال ۴۳ یک زمستان رؤیایی و زمستان سال ۱۳۵۰ یک زمستان تاریخی است؛ زمستان‌های سختی که تنها یاد و خاطره آنها باقی مانده است.
او درخصوص زمستان ۱۳۴۳ می‌گوید: این سال را باید سال برف تهران نام نهاد. در این سال پربرف‌ترین زمستان تاریخ تهران رقم خورد به طوری که رکورد سردترین و پربرف‌ترین آذر تهران با دو برف سنگین (۲۰ سانتی در ۲۷ آذر و ۱۵ سانتی در ۲۳ آذر) و پنج برف نیمه‌سنگین دیگر در این ماه و پربارش‌ترین ژانویه تهران یا ۱۰ دی تا ۱۰ بهمن با رکورد ۱۱۶ میلی‌متر بارش که اکثرا برف بوده متعلق به این سال رؤیایی است. به گفته این پژوهشگر در ژانویه آن سال، ۱۱ بار برف آمد که هشت عدد از آن سنگین بوده و دو برف فوق‌سنگین در تاریخ ۲۱ دی و یک بهمن با ارتفاعی بالای ۴۰ سانتی‌متر در ایستگاه مهرآباد و ارتفاع بالای ۶۰ سانتی در شمیرانات به ثبت رسید. از دیگر رکوردهای آن سال می‌شود به میانگین دمای حداقل منفی ۳٫۳ در آذر‌ماه اشاره کرد که در این 30 سال حتی نزدیک به آن دما هم نشدیم.
آذر و دی‌ماه آن سال بیشترین حجم بارش برف در کوچه خیابان‌های تهران روی هم تلنبار شده بوده به طوری که شهرداری به خاطر بارش برف‌های سنگین و پیاپی قدرت پاکسازی معابر را نداشته و از ارتش برای تخلیه کوچه‌ها از برف کمک خواسته بود. زدن تونل در کوچه‌ها و حتی بعضی خیابان‌ها در شمیرانات و قفل‌شدن خیابان‌های فرعی و کوچه‌ها، خوابیدن ۷۰ درصد ماشین‌های شخصی تهران در پارکینگ‌ها به مدت یک ماه و تعطیلی بیش از ۱۰ روز مدارس در ژانویه از دیگر اتفاقات تکرارنشدنی آن سال به حساب می‌آید.
در تهران به طور متوسط هر دو روز در میان و به مدت ۴۰ روز برف می‌باریده و سرمایی که گویی هنوز از سال گذشته روی تهران و کل ایران باقی مانده باشد، بیداد می‌کرد و برفی‌ترین زمستان صد سال گذشته تهران (از نوع برف‌های سرد و خشک) به وقوع پیوست. مردم تهران شاهد ۶۰ روز هوای صفر و منفی در آذر و دی بودند که ۲۷ روز آن دمای کمینه زیر منفی چهار درجه بوده است.
آن سال را می‌توان به‌نوعی سال برف برای ایران نام نهاد. اکثر استان‌ها بیشترین بارش برف را تجربه کردند مخصوصا استان‌های مرکزی مثل شهر اصفهان که ۱۵ بار برف بارید و شیراز که ۱۲ بار بارش برف را تجربه کرد.
زمستان 44 کم‌برف‌ترین زمستان تهران بود، این سال را باید به نوعی جبران زمستان سال قبل نامید به طوری که با ثبت فقط یک برفابه کوتاه‌مدت در اول دی‌ماه به بی‌برف‌ترین زمستان تاریخ تهران بدل شد. در آن سال هوا به قدری گرم شد که فقط ۲۰ شب کمینه دما به صفر یا منفی رسید و برای رقم منفی چهار این تعداد فقط پنج روز بود. سردترین روز با کمینه منفی شش در دوم دی و سه باران نسبتا سنگین در بهمن و اسفند و در مجموع زمستانی گرم و خشک بود و به نوعی قابل مقایسه با سال‌های ۹۳ و ۹۴ شهر تهران است.
زمستان 45 هم زمستانی نسبتا سرد و بسیار خشک با ۵۷ روز دمای کمینه صفر و منفی و هفت روز دمای کمینه زیر منفی چهار با چند برف سبک و احتمالا یکی، دو برف در حد نشستن و سفیدکردن زمین. بیشترین بارش روزانه ۱۰ میلی‌متر باران در دوم اسفند و سردترین شب، ۱۳ بهمن با دمای کمینه منفی ۱۰ درجه سانتی‌گراد گزارش شده است. در کل برف‌های آن سال اکثرا رگباری و سبک بوده و خشک‌ترین سال پس از سال ۱۳۴۲ با فقط ۱۰۵ میل بارش محسوب می‌شود. در زمستان 46 هم باز شاهد زمستانی نسبتا خشک و سرد هستیم با ۶۲ روز دمای کمینه صفر و منفی و ۲۴ روز کمینه کمتر از منفی چهار. سردترین روز پنجم دی با دمای کمینه منفی ۹ و همچنین سوم بهمن با کمینه منفی ۱۰ گزارش شده است. با پنج برف سبک و دو برف نیمه‌سنگین در حدود ۱۵ سانت در دوم بهمن و اواسط دی‌ماه مواجه بوده‌ایم.
زمستان 47 پررکوردترین سال جوی تهران است. سال ۴۷ را باید پربرکت‌ترین زمستان تهران و پربارش‌ترین سال آبی میلادی در صد سال گذشته تهران دانست. سالی عجیب با انواع و اقسام رکوردها. رکورد سردترین روز یا بهتر بگوییم شب تهران با کمینه منفی ۱۵درجه در ۱۸ دی‌ماه. رکورد بیشترین بارش در یک بازه زمانی در ژانویه با ۳۴ میلی‌متر. رکورد بیشترین بارش در فصل زمستان با مقدار ۲۵۰ میلی‌متر. رکورد بیشترین بارش ماه مارس بعد از سال ۷۴ با مقدار ۱۲۰ میلی‌متر. رکورد بیشترین حجم بارش در یک سال میلادی با ۴۰۰ میلی‌متر. رکورد تنها سال میلادی که در تمام ماه‌های سال بارش داشتیم. رکورد بیشترین تعداد روزهای با بارش. ۶۴ روز بارش باران و برف در زمستان و ۱۱۵ بار در کل سال میلادی ۱۹۶۹ که در نوع خودش بی‌نظیر و تکرارنشدنی بوده است.
مردم تهران در آن سال ۵۳ روز کمینه صفر و منفی را تجربه کردند که ۲۳ روز آن کمینه زیر منفی چهار درجه بوده و زمستان سردی را با میانگین دمای خشک منفی ۰٫۷ برای ژانویه و ۱٫۴ برای فوریه تجربه کردند که نشان از زمستانی سرد و پربارش داشته است. تهران در آن سال ۲۰ بار برف یا اسلیت را تجربه کرده که بین دو تا سه برف سنگین هم در بین آنها بوده که به نظر می‌رسد به احتمال زیاد ۱۷ دی سنگین‌ترین برف را با چیزی حدود ۳۰ تا ۳۵ سانت ثبت کرده باشد و البته بارش برفی هم در اسفندماه. بارش برف در فروردین سال بعد هم از نکات جالب توجه این زمستان بود.
زمستان 48 زمستانی نسبتا کم‌بارش و معتدل با تنها ۳۷ روز کمینه صفر و منفی و فقط چهار روز کمینه کمتر از منفی چهار که متعلق به ژانویه است، سردترین روز نهم بهمن با کمینه منفی ۱۱ درجه. یک نکته قابل توجه در آن سال این است که سنگین‌ترین برفی که در یک نوبت در تهران باریده متعلق به آن سال در هفت بهمن بوده و تنها برف سنگین آن سال هم به حساب می‌آید. کمینه منفی ۱۱ بعد از بارش ۳۱ میلی‌متری باید طبق تجربه برفی معادل ۴۵ سانتی‌متر تا نیم‌متر در تهران باریده باشد. البته این در حد یک احتمال فرضی بوده و بستگی به دمای هوا در زمان بارش دارد ولی مطمئنا سنگین‌ترین بارش جامد در شهر تهران بوده است. بعد از آن برف عجیب و سنگین، تا یک ماه در تهران هیچ بارشی ثبت نشده و از این حیث رکورددار کمترین بارش ماه فوریه است.
در زمستان 49 زمستانی معتدل و کم‌بارش که فقط یک بارش سفیدکننده برف و چند اسلیت رگباری در ژانویه رهاورد این زمستان برای تهران بوده و بقیه بارش‌ها به صورت باران بوده است. سردترین روز ۱۰ بهمن با کمینه منفی پنج و در مجموع با ۵۲ روز کمینه صفر و منفی و هشت روز کمینه زیر منفی چهار اتفاق خاصی را در خود نداشته و گویی آرامش قبل از توفان بوده است.
این باستان‌شناس زمستان 50 را شبحی از زمستان قطبی بر ایران توصیف کرده و نوشته است: در مورد زمستان سال ۱۳۵۰ روایت‌ها و داستان‌های زیادی نقل شده و با اینکه زمان زیادی از آن سال نمی‌گذرد ولی به قدری مستندات کمی در فضای مجازی و حقیقی وجود دارد که نمی‌شود آماری مستند و مستدل از آن سال ناهنجار ارائه کرد. چیزی که بیشتر نقل می‌شود تشکیل توفان قطبی الکسا بر روی ایران و بارش‌های برف پشت‌سرهم در بعضی استان‌ها به‌خصوص استان‌هایی که عادت به این مقدار برف و سرما نداشتند مثل یزد و مرکزی بوده است. این اتفاق موجب خسارات مالی و جانی فراوانی برای هم‌وطنانمان در آن زمستان عجیب و استثنائی شد.
زمستان ۵۰ در تهران مانند اکثر نقاط ایران زمستانی سرد و البته پربارش و پربرف بوده است. تهرانی‌ها در آن سال ۷۴ روز دمای کمینه صفر و منفی تجربه کردند که ۴۳ روز! کمینه دما به زیر منفی چهار رسیده که در نوع خودش اعجاب‌آور قلمداد می‌شود و به نظر می‌رسد به خاطر انباشت برف یخ‌زده از ماه ژانویه تا اواخر فوریه و حتی مارس بر روی زمین بوده باشد. در آن سال دومین سال میلادی پربارش با ۳۵۵ میلی‌متر ثبت شده که ۲۴ بار بارش برف در شهر تهران ایستگاه مهرآباد ثبت شده است و چهار تا شش تای آنها نسبتا سنگین بود. یکی از برف‌های سنگین در ۱۰ دی به میزان ۲۵ تا ۳۰ سانتی‌متر و یکی ۱۷ دی‌ماه به همین میزان و یکی در ۱۸ بهمن در همین حدود بوده است. نکته جالب، آب‌نشدن این برف‌ها و یخ‌زدن برف‌ها در کوچه و خیابان و باز هم داستان تونل‌زدن و به خواب رفتن کوچه و خیابان‌های تهران و البته این بار طولانی‌تر بوده است. به‌طوری که تا اوایل اسفند هوا به طور شگفتی سرد و برفی بود. نکته جالب و قابل توجه رکورد ۲۸ روز حداکثر دمای روزانه صفر و منفی در تهران بوده که دو روز از سال ۴۲ و هفت روز از سال ۸۶ هم بیشتر بوده است. یعنی تهران یک ماه در فریز کامل قرار داشت. نکته دیگر یخبندان فوریه است که رکورددار دمای خشک این ماه با میانگین منفی چهار است و در ژانویه بعد از سال ۴۲ و ۸۶ با منفی ۲٫۱ در جایگاه سوم قرار دارد. ۱۷۰ میلی‌متر بارش زمستانی در تهران که اکثرا به صورت برف یخی بوده است.
گرمای میان‌مدت در ماه دی و بهمن بسیار کوتاه بوده و با عبور سیستم‌های سرد و جدید به‌سرعت تهران رنگ قطبی به خود می‌گرفته است. هرچند بارش‌ها سنگین نبوده ولی بارش‌های پشت‌سرهم و متوالی در دماهای پایین اتفاق می‌افتاد. قدیمی‌ترهای تهران یادشان می‌آید که برای رفتن به شمیرانات، از همت فعلی به بالا عبور و مرور فقط با ماشین‌های شنی‌دار و زنجیر چرخ امکان‌پذیر بوده و نیروهای نظامی برای پاکسازی میلیون‌ها تن یخ و برف کف خیابان‌ها حتی جنوب پایتخت بسیج شده بودند. نکته قابل تأمل بافت روستایی شمیرانات و بافت قدیمی تهران به همراه حجم بسیار کمتر ماشین‌ها و خانه‌ها و جمعیت تهران بود که این شهر را در آن سال مانند زمستان‌های شهرهای کوچک فعلی استان‌های سردسیر مثل کردستان و آذربایجان کرده بود. اتفاقات عجیب در آن زمستان بسیار زیاد بوده که با جست‌وجوهای زیاد در خاطرات برخی افراد معتبر و قدیمی که نوشته‌هایی از آنان باقی مانده باشد، می‌توان ملاحظه کرد. روایاتی نظیر هجوم پرندگان بزرگ به خانه‌های روستایی برای تهیه غذا در استان‌های جنوب و مرکزی و شکارشدن آنها توسط بعضی افراد یا بالابودن ارتفاع برف به حدی که روستاییان نمی‌توانستند سوار چارپایان شوند، ازکارافتادن قطار تهران-اهواز و تهران- میانه و لغو پروازها در فرودگاه‌های کشور، دفن‌شدن چند روستا با تمامی ساکنان آن در برف و... . روزنامه اطلاعات چند روز پس از آن بوران از کشته‌شدن بیش از چهار هزار نفر در ایران در۲۰۰ روستا خبر داد و این رکورد با عنوان پرکشته‌ترین بوران تاریخ در گینس ثبت شده و مردم قدیمی آذربایجان، یزد و گیلان هنوز آن زمستان و برف‌هایش را به یاد داشته و با وحشت از آن یاد می‌کنند.
