برجام غیر علنی؟

شرق: روز گذشته (ناصر کنعانی)، سخنگوی وزارت خارجه ایران طی نشست هفتگی خبری خود در پاسخ به سؤالی در ارتباط با آخرین روند مذاکرات رفع تحریم‌ها و گفت‌وگوهای اخیر صورت‌گرفته در این ارتباط بین امیرعبداللهیان و بورل مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا تصریح کرد: «شب گذشته (یکشنبه‌شب) وزیر امور خارجه در این ارتباط اظهاراتی کافی داشتند و در عالی‌ترین سطح مواضع جمهوری اسلامی ایران را در این ارتباط مطرح کردند». کنعانی با تأکید بر اینکه همان‌طورکه آقای امیرعبداللهیان اشاره کردند تبادل پیام‌ها از کانال‌های مختلف بین ایران و دیگر طرف‌های مذاکره‌کننده ادامه دارد و به قوت خود باقی است، افزود: «موضوع هسته‌ای صرفا موضوع ایران نیست و همان‌طورکه سخنگوی اتحادیه اروپا اخیرا اعلام کردند آقای بورل مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در این زمینه در تعامل با طرف‌های ذی‌ربط از جمله طرف ایرانی و آمریکایی است و در این چارچوب تبادل پیام‌ها و دیدگاه‌ها ادامه دارد». کنعانی همچنین به نقش‌آفرینی برخی دیگر از کشورها در این زمینه نیز اشاره کرد و گفت: «باید توجه داشت که عدم برگزاری مذاکرات رسمی و جلسات رسمی مذاکرات به معنای عدم تعامل و عدم تبادل پیام نیست». پیش از کنعانی، امیرعبداللهیان یکشنبه‌شب ذیل گفت‌وگویی تلویزیونی در پاسخ به سؤالی در ارتباط با آخرین روند مذاکرات رفع تحریم‌ها، تصریح کرد: «مسیر تبادل پیام‌ها همچنان ادامه دارد؛ در قطع‌نامه اخیر پارلمان اروپا علیه ایران، بندی آورده شده بود که تأکید داشت کشورهای اروپایی باید از برجام عبور کنند و اعلام کنند که برجام دیگر اولویت ما نیست ولی در همین پارلمان احساسی اروپا، این بند رأی نیاورد».

وزیر امور خارجه در مهم‌ترین فراز از مصاحبه خود با تأکید بر اینکه همچنان پیام‌ها در حال تبادل است، خاطرنشان کرد:‌ «ما در مسیر دستیابی به توافق، گام‌هایی را تعریف کرده‌ایم و فکر می‌کنیم در آینده‌ای نزدیک یکی از این گام‌ها عملیاتی می‌شود». امیرعبداللهیان در همین ارتباط گفت: «ما در پاسخ به پیام آمریکایی‌ها که به‌صورت مستمر در این زمینه انجام می‌شود، چارچوبی را تعریف کرده‌ایم و بر همان اساس پیش می‌رویم». وی با بیان اینکه طرف‌های مقابل، گزینه دیگری در این ارتباط ندارند و به همین دلیل نیز در قطع‌نامه پارلمان اروپا بند عبور از برجام رأی نمی‌آورد و حذف می‌شود، ادامه داد: «به همین دلیل آمریکایی‌ها که از سه کشور اروپایی زودتر فهمیدند که در پی اغتشاشات در ایران خبری نیست، برای بازگشت به برجام تأکید و اصرار دارند. گرچه در فضای رسانه‌ای ریاکاری خود را ادامه می‌دهند». امیرعبداللهیان افزود: «در عرصه دیپلماسی پیام‌های دیپلماتیک مهم است و همان‌طورکه گفتم تبادل پیام‌ها ادامه دارد و در این روند و تبادل پیام‌ها تحقق منافع ملی کشور برای ما دارای اولویت جدی و مهم است».

توافق  پشت  درهای  بسته؟!

گفته‌های حسین امیرعبداللهیان در مصاحبه تلویزیونی اخیرش یک سؤال را بیش از پیش پررنگ می‌کند که آیا توافق احتمالی برای احیای برجام پشت درهای بسته امضا می‌شود؟ بهروز طریقت، ذیل پاسخ به این پرسش، اساسا بحث‌های وزیر امور خارجه را تلاشی دیپلماتیک از سوی شخص وزیر برای تعدیل فشارها می‌داند. این کارشناس حوزه سیاست خارجی البته منکر وجود اصل گفت‌وگوهای احتمالی پشت پرده یا مذاکرات پنهانی بین مقامات ایرانی و اروپایی یا مقامات تهران و واشنگتن نیست، کما اینکه طریقت به درز اخباری دال بر دیدار رابرت مالی و حسین ایروانی اشاره دارد، ولی از نگاه او این مذاکرات در سطحی راهگشا برای ازسرگیری گفت‌وگوهای هسته‌ای و احیای برجام نیست، بلکه از دیدگاه طریقت می‌تواند حکایت از این داشته باشد که آمریکا به دنبال تعریف یک فضای جدید در سایه افزایش فشارها به تهران است تا پیرامون موضوعات و مسائل غیربرجامی وارد گفت‌وگو شود. در همین حال این کارشناس مسائل بین‌الملل در گامی رو به جلو، بحث‌های کنعانی و امیرعبداللهیان را نیز نوعی موضع‌گیری‌های دیپلماتیک می‌داند که با هدف تلطیف فضا ارائه می‌شوند.

در همین حال سخنگوی وزارت خارجه طی نشست دیروز دوشنبه خود در پاسخ به سؤال دیگری در ارتباط با ادعاهای مطرح‌شده مبنی بر گفت‌وگوی ایروانی نماینده ایران در سازمان ملل با رابرت مالی مذاکره‌کننده ارشد آمریکایی تصریح کرد: «در ارتباط با این خبر آقای ایروانی توضیحات لازم را ارائه دادند و ما مذاکرات مستقیم دوجانبه‌ای با آمریکا نداریم». طریقت در ادامه تحلیل خود به «شرق»، این بی‌اطلاعی کنعانی را نوعی ترفند دیپلماتیک می‌داند. اما به باور این کارشناس حوزه سیاست خارجی، «چه این مذاکرات پنهانی بین ایروانی و مالی صورت گرفته باشد یا نگرفته باشد، لزوما به معنای آن نیست که بستر برای مذاکرات در زمینه احیای برجام وجود دارد» چراکه از نگاه طریقت، وضعیت کنونی ذیل تداوم و تشدید فشارها بر ایران یک سناریوی ایدئال برای ایالات متحده آمریکا و کشورهای اروپایی رقم زده است که نهایتا بتوانند با سوءاستفاده از آن و کاهش بیش از پیش توان چانه‌زنی دیپلماتیک ایران یک توافق جدید را با تهران در پیش بگیرند.

به باور این تحلیلگر اساسا دیگر چیزی به نام مذاکرات احیای برجام وجود ندارد، بلکه به اذعان او، واقعیت‌ها حکایت از آن دارد که از این پس باید روی «فصل جدیدی از گفت‌وگوهای احتمالی برای حصول یک توافق جدید حرف زد» توافقی که با ایدئال‌های ایران فاصله بسیار زیادی دارد، چراکه از نگاه این تحلیلگر مسائل سیاسی اتفاقات زیادی موازنه دیپلماتیک را به هم زده است.

نکته بهروز طریقت مبنی بر آغاز فصل جدیدی در سیاست خارجی برای انجام گفت‌وگوهای احتمالی در زمینه حصول توافق جدید، گزاره‌ای بود که هادی نوابی، دیگر کارشناس در گپ‌وگفتش با «شرق» روی آن تمرکز می‌کند و مانور بیشتری می‌دهد؛ چراکه به باور این تحلیلگر حوزه سیاست خارجی، اتفاقا چون طی چهار ماه اخیر موازنه دیپلماتیک به هم خورده است و اروپا و آمریکا با فشار، اجماع و تلاش برای انزوای دیپلماتیک تهران و فعالیت‌های ضد ایرانی به دنبال ترسیم توافق جدید هستند، ایران هم با هدف برون‌رفت از بحران کنونی، ناگزیر به ادامه مذاکرات است. با این ارزیابی، نوابی تأکید دارد که هر دو طرف (تهران و غرب) سعی دارند یک مذاکرات پشت پرده را شکل دهند؛ مذاکراتی پنهانی و به دور از چشم خبرنگاران، تحلیلگران و کارشناسان تا نه اروپایی‌ها و آمریکا و نه تهران حاضر به پاسخ‌گویی و مسئولیت‌پذیری در قبال این مذاکرات نباشند.

اتفاقا در همین راستا محمد مهاجری در گفت‌وگویی که با «شرق» داشت به این نکته اشاره کرد که «شرایط در مسیری قرار گرفته است که نهایتا کار با توافقات و مذاکرات پشت پرده پیش خواهد رفت» البته این فعال سیاسی تأکید کرد: «واقعا هنوز مشخص نیست هزینه‌های این نوع مذاکرات و توافق‌های پشت پرده برای کشور چقدر خواهد بود؛ چون این قبیل مذاکرات و توافق‌ها همان‌گونه که از نامش پیداست، پشت پرده است و در یک فضا و بستر غیرشفاف هم پیش می‌رود».

احمد رفیعی، دیگر تحلیلگر حوزه بین‌الملل، در بُعدی متفاوت برای تبیین بیشتر گزاره مطرح‌شده از سوی دو کارشناس قبلی که مورد تأیید او نیز هست، به اقدام پارلمان اروپا در تصویب قطع‌نامه پنجشنبه هفته گذشته ورود می‌کند و در‌این‌باره اعتقاد دارد که «اگرچه بندهای این قطع‌نامه ضدایرانی تصویب شد اما همین قطع‌نامه به بند قطع مذاکرات برجامی رأی منفی داد». همین نکته از زاویه دید رفیعی به معنای آن است که اروپایی‌ها به موازات فشار بر ایران سعی دارند از یک سو از پذیرش مسئولیت و تبعات بعدی هرگونه تلاش برای شکست رسمی مذاکرات احیای برجام شانه خالی کنند و از سوی دیگر، مسیر برای گفت‌وگو، نه در راستای احیای برجام سال ۲۰۱۵ و مذاکرات انجام‌شده دوره روحانی و دوره رئیسی، بلکه تعریف یک توافق جدید باز بماند.

البته عبدالرضا فرجی‌راد پیرامون احتمال شکل‌گیری مذاکرات محرمانه بین ایران و غرب، ذیل گزارشی به نام «مذاکرات چراغ خاموش» در 20 دی به «شرق» گفته بود که به واسطه مسائل سیاسی ایران و به دنبال آن پررنگ‌شدن فشار افکار عمومی بر دولت‌های اروپایی و آمریکا، فضا برای مذاکرات غیرعلنی شکل گرفته است. از این منظر، سفیر پیشین ایسلند، گزینه مذاکرات غیرعلنی را بسیار جدی می‌داند؛ چرا‌که به باور او در سایه برخی اتفاقات این امکان وجود ندارد که مانند ادوار پیشین ایران، سه کشور اروپایی عضو برجام، آمریکا، روسیه، چین و اتحادیه اروپا علنا در هتل کوبورگ وین گرد هم بیایند و در سایه حضور پررنگ عکاسان و خبرنگاران بتوانند گفت‌وگوهای هسته‌ای را پیش ببرند.

سفیر اسبق ایران در نروژ گریزی نیز به ادعای دیپلماتیک آمریکایی‌ها و اروپایی‌ها درباره خروج مذاکرات هسته‌ای از دستور کار سیاست خارجی آنها می‌زند و برای تبیین بیشتر این ادعا یادآور می‌شود که اکنون نمی‌توان انتظاری غیر از این موضع‌گیری‌ها داشت؛ چون به نظر فرجی‌راد در‌حال‌حاضر فشار افکار عمومی به قدری بر اروپایی‌ها افزایش پیدا کرده که حتی کار به کفالت سیاسی چهره‌های پارلمانی اروپا هم کشیده شده است. در چنین شرایطی این تحلیلگر مسائل بین‌الملل بدیهی می‌داند که طرف غربی برای تعدیل این فشارها و پاسخ‌گویی به افکار عمومی در ظاهر ادعای مذاکره‌نکردن با ایران را مطرح کند. سفیر پیشین ایران در مجارستان روی شکل و فرم مذاکرات غیرمستقیم و محرمانه احتمالی هم دست می‌گذارد و در تشریح آن به «شرق» می‌گوید: «اگر این مذاکرات محرمانه احتمالی صورت بگیرد، یا به واسطه کشورهای میانجیگر منطقه مانند عمان، قطر و... خواهد بود یا از طریق دفتر حافظ منافع آمریکا». فرجی‌راد حالت سوم را ناظر بر فعال‌شدن کانال اتحادیه اروپا می‌داند. این استاد حوزه ژئوپلیتیک در ترسیم دقیق‌تر و جزئی‌تر شکل و ساختار مذاکرات احتمالی غیرمستقیم و تبادل پیام‌ها بین تهران و واشنگتن به این مهم نیز اشاره دارد که اگر پای کشوری مانند عمان در میان باشد، احتمالا تبادل پیام‌های تهران و واشنگتن و مذاکرات غیرعلنی صرفا به تلاش برای آزاد‌شدن زندانیان دوتابعیتی دو کشور ایران و آمریکا محدود شود. اما این دیپلمات اسبق کشورمان در‌عین‌حال تأکید دارد که اگر مذاکرات از طرف دفتر حافظ منافع یا اتحادیه اروپا انجام شود، می‌تواند موضوعات کلان‌تری مانند برجام را هم در بر بگیرد.

با وجود همه نکات یادشده، فرجی‌راد این موضوع مهم را هم گوشزد می‌کند که با وجود احتمال مذاکرات غیرمستقیم و محرمانه و تبادل پیام بین ایران و آمریکا، اگر تهران در شرایط کنونی به دنبال حصول توافق و به تبع آن بهبود برخی مناسبات اقتصادی است، باید به برخی امور هم سر‌و‌سامان بدهد و به نوعی آنها را مدیریت کند. در کنار آن به باور دیپلمات پیشین کشور، تهران مجبور است اختلافات پادمانی خود با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را هم حل‌وفصل کند. بنابراین از این منظر، این استاد ژئوپلیتیک صرف شکل‌گیری کانال تبادل پیام یا آغاز پروسه مذاکرات محرمانه احتمالی بین تهران و واشنگتن را به معنای حصول توافق نمی‌داند، بلکه سفیر اسبق ایران در نروژ آن را مسیری تلقی می‌کند که برای رسیدن به نقطه ایدئال باید از شر موانع آن خلاص شود.

 یک  صبحانه  غیررسمی!

وزیران امور خارجه اتحادیه اروپا و رافائل گروسی مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی صبح دیروز (دوشنبه) پیش از برگزاری نشست شورای روابط اتحادیه اروپا در بروکسل در یک صبحانه غیررسمی با یکدیگر دیدار کردند. بنابر گزارش خبرگزاری نووآ، در این دیدار که به میزبانی اتریش برگزار شده است، طرف‌ها درباره ایران و اوکراین گفت‌وگو و تبادل نظر کردند.

احمد رفیعی در ادامه تحلیل خود از دالان تحلیل چرایی حضور رافائل گروسی در نشست شورای وزرای امور خارجه اتحادیه اروپا و دلایل برگزاری یک صبحانه کاری غیررسمی میان این شورا و مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی عبور می‌کند و در این راستا تأکید دارد که چون اروپایی‌ها و آمریکا از یک سو نگران گسترده‌ترشدن ابعاد فعالیت‌های هسته‌ای ایران هستند و از سوی دیگر ظاهرا به واسطه فشار افکار عمومی نمی‌توانند مذاکرات علنی با ایران داشته باشند، بهترین گزینه و سناریو را برای مدیریت این شرایط در پیگیری مذاکرات غیرعلنی می‌بینند. از این رو به باور این تحلیلگر حوزه سیاست خارجی سعی شده است با مشورت و رایزنی بین گروسی و شورای اروپا، از یک‌ سو جزئیات دقیق‌تر و به‌روزتری از ابعاد پرونده فعالیت‌های هسته‌ای ایران به دست آید و به دنبالش از منظر رفیعی، مسیری برای گفت‌وگوها با هدف حصول توافق جدید با ایران ترسیم و تعریف شود. البته بهروز طریقت نگاه دیگری دارد و در تحلیلش به «شرق» از یک سناریوی بدبینانه می‌گوید.

چون از دیدگاه این تحلیلگر سیاست خارجی دیدار گروسی و اعضای شورای وزرای امور خارجه اروپا به معنای آماده‌شدن و ایجاد هماهنگی میان شورای وزرای اروپا با آژانس بین ‌المللی انرژی اتمی و شورای حکام در نشست پیش‌رو است؛ هماهنگی‌ای که طریقت اصرار دارد از دل آن تصمیم برای صدور یک قطع‌نامه نهایی و ارجاع پرونده فعالیت‌های هسته‌ای ایران از شورای حکام به شورای امنیت بیرون خواهد آمد. البته هادی نوابی با تأیید دو تحلیل مطرح‌شده از سوی بهروز طریقت و احمد رفیعی، هر دو گزاره را لزوما مخالف و متضاد هم نمی‌بیند و در این راستا وی گزاره سومی را هم مطرح می‌کند که بدبینانه‌تر از سناریوی ارسال پرونده ایران به شورای امنیت است. چون نوابی تأکید دارد که اساسا اروپایی‌ها در کنار ایالات متحده آمریکا سعی دارند سناریوی نهایی یعنی فعال‌کردن مکانیسم ماشه را به بحث و بررسی بگذارند.