آموزه‌هایی از زلزله ترکیه

صحنه‌های دهشتناک خرابی‌های زمین‌لرزه و تلفات ده‌ها هزار‌نفره در زمین‌لرزه‌های 17 بهمن 1401 در جنوب ترکیه و شمال سوریه، یادآور این نکته است که همچنان زلزله کشنده‌ترین نوع سانحه طبیعی در جهان است. بیشترین این تلفات متأسفانه در کشورهای در حال توسعه رخ می‌دهد. حدود ۶۸ درصد از تلفات زلزله‌های دنیا از سال ۲۰۰۰ تاکنون در آسیا و در کشورهای در حال توسعه رخ داده است. حذف کامل ریسک سوانح غیرممکن است؛ ولی کشورهایی که چارچوب‌های سیاست‌گذاری و قانون‌گذاری علمی ملی و بین‌المللی را طراحی و اجرا می‌کنند، از قابلیت بیشتری برای کاهش ریسک سوانح برخوردارند. حدود ۸۰ درصد از کل مرگ‌ومیر ناشی از زلزله از سال ۱۹۰۰ تنها به دلیل ۲۵ زمین‌لرزه در ۱۱ کشور چین، پاکستان، ایران، ترکیه، ایتالیا، شیلی، ارمنستان، گواتمالا، هند، تاجیکستان و نپال ثبت و گزارش شده است. 77 زلزله در ایران از ابتدای قرن بیستم تا انتهای ۲۰۲۰ باعث کشته‌شدن ۱۶۲ هزار نفر شده است. در ترکیه 67 زمین‌لرزه مهلک تا زمان رخداد زمین‌لرزه‌های ششم فوریه 2023، با تلفات حدود 150 هزار‌نفره رخ داده است. مجموعه کشورهای یادشده «در حال توسعه»، لرزه‌خیز و غیرتاب‌آور بوده و اکثرا پرجمعیت هستند. در این کشورها تلفات زمین‌لرزه‌ها نسبت به جمعیت‌شان بسیار بالاست که این نسبت در کشور ما در ۱۲۰ سال گذشته بالاترین است. در زلزله‌های اخیر 2023 ترکیه اگر مقررات ساخت‌وساز و جوانب ذی‌ربط دیگر رعایت می‌شد، چه‌بسا این فاجعه را در فروپاشی کامل بیش از شش هزار ساختمان چند طبقه و آسیب شدید به بیش از 70 هزار ساختمان شاهد نمی‌بودیم. اکنون در ترکیه این سؤال بزرگ مطرح است که سرنوشت مبالغ درخورتوجهی که از طریق «مالیات همبستگی زلزله» پس از زلزله 1999 جمع‌آوری شده بود، چه شد؟ این بودجه قرار بود به مقاوم‌سازی ساختمان‌ها در برابر زلزله اختصاص یابد. یکی از مالیات‌هایی که مردم تا به امروز از طریق اپراتورهای تلفن همراه پرداخت کرده‌اند، حدود 88 میلیارد لیر (4.6 میلیارد دلار) بوده که به خزانه دولت واریز شده است. علاوه بر موارد فوق در ترکیه نیز مانند کشور ما مقررات ساختمانی در مناطق زلزله‌خیز به‌ طور جدی رعایت نشده است و بخشودگی به صورت مقررات معمول اعمال می‌شود. این به آن معنی است که نقض قوانین ساختمانی از طریق پرداخت جریمه با چشم‌پوشی مواجه شود. البته در سه دهه اخیر ترکیه مانند کشور ما، از نظر تخصصی و علمی پیشرفت‌های خوبی در تربیت نسل جدیدی از متخصصان داشته است. ضمنا دولت ترکیه در مدیریت پاسخ به زلزله و مدیریت بحران اخیر، با بهره‌گیری از ارتباطات خوب بین‌المللی خود به‌خوبی موفق به جذب کمک از بیش از صد کشور جهان شده است. نمونه بارز آن احداث بیمارستان‌های صحرایی متعدد از سوی کشورهای گوناگون در منطقه زلزله‌زده در هفته‌های بعد از زلزله است. امکانات و تجهیزات فنی گسترده‌ای از کشورهای مختلف از سوی دولت ترکیه برای مقابله با تبعات زلزله و آواربرداری وارد ترکیه شده و همچنین از آخرین فناوری‌های روز دنیا نیز در زمینه مدیریت بحران با کشورهای مختلف از چین گرفته تا آمریکا بهره برده است.

یکی از نمونه‌های موفق در بین کشورهای در حال توسعه در امر کاهش ریسک زلزله مکزیک است. میزان خسارت‌ها و نحوه رویارویی دولت مکزیک با زلزله برای ما حاوی نکات درس‌آموز فراوانی است. در زمین‌لرزه 16 شهریورماه 1396 با بزرگای 8.1 در نزدیکی ساحل مکزیک 98 نفر تلفات گزارش شد. این میزان از تلفات برای چنین زمین‌لرزه‌ای در کشوری مانند مکزیک زیاد تلقی نمی‌شود. کانون زلزله حدود 90 کیلومتر از ساحل و حدود 98 کیلومتر از شهری با جمعیت 15 هزار نفر و 350 کیلومتر با مکزیکوسیتی با جمعیت ثابت حدود 9 میلیون نفر در شب و جمعیت حدود 25 میلیون نفر در روز فاصله داشت. در همین کشور زمین‌لرزه‌ای مشابه در شرایطی در 28 شهریور 1364 موجب تلفات حدود 30 هزار نفر در شهر مکزیکوسیتی شد. کشور مکزیک دارای جمعیتی حدود 130 میلیون نفر و میزان تولید ناخالص داخلی هزار‌و 300 میلیارد دلار در سال 2022 (حدود پنج برابر ایران 86 میلیون‌نفری، با حدود 270 میلیارد دلار تولید ناخالص داخلی در سال 2022) است. برنامه‌های مکزیک از نظر مدیریت بحران و کاهش ریسک در سه دهه اخیر جزء برنامه‌های موفق در کشورهای در حال توسعه بوده است. ایجاد سامانه هشدار پیش‌هنگام زلزله برای مکزیکوسیتی که از سال 1991 تاکنون (در 26 سال گذشته) عملیاتی بوده، نمونه‌ای از این برنامه‌هاست. سامانه هشدار پیش‌هنگام، سامانه پیش‌بینی زلزله نیست؛ بلکه بر پایه دریافت امواج اولیه، تشخیص رخداد و اندازه زلزله و اعلام هشدار قبل از رسیدن امواج ثانویه مخرب است. در دهه اخیر دولت مکزیک تمرکز جالب و موفقی روی برنامه کاهش ریسک با راهبرد حمایت از برنامه‌هایی که با نگاهی فدرال (استانی) هزینه‌های آسیب را در یک سانحه محتمل بعدی کاهش می‌دهند، داشته است. این اقدام در مکزیک بر پایه درس‌های آموخته‌‌شده از سوانح و زلزله‌های قبلی به تمرکز بر برنامه‌های نسبتا موفق آمایش سرزمین و برنامه‌ریزی شهری منجر شده است. چنین برنامه‌های موفقی، با به‌کارگیری نیروهای انسانی نسل جدید که فارغ‌التحصیل دانشگاه‌های معتبر و آشنا به زبان‌های خارجی و مسلط به فناوری‌های جدید هستند، اجرائی شده است. درس‌هایی که از یک حادثه زلزله باید آموخت، معمولا در سایر کشورهای در حال توسعه از‌جمله کشورمان به‌خوبی آموخته نشده‌اند و بسیاری از اشتباهات مربوط به مسکن، انتخاب محل برای سکونت و کیفیت ساخت بناها در بازسازی‌ها تکرار می‌شود. نقص در طراحی و انتخاب نامناسب محل و درک‌نکردن ریسک و نبود برنامه‌ریزی لرزه‌ای در سطح ملی و محلی علاوه بر وضعیت مالی ضعیف جوامع شهری و روستایی باعث می‌شود تا مسئولان نسبت به ملاحظات ریسک زلزله بی‌تفاوت باشند و مردم مواد ارزان‌تر و مکان‌های آسیب‌پذیر را برای سکونت انتخاب کنند. کشورهای در حال توسعه در مناطق زلزله‌خیز با یک مشکل مهم روبه‌رو هستند و آن این است که نمی‌دانند چه مقدار از منابع محدود خود را باید برای کاهش ریسک‌های زلزله هزینه کنند. یکی از دلایل این امر نیازهای فوری و روزمره معیشتی، بی‌کاری، مسکن، بهداشت و تغییرات سریع و مداوم در شهرنشینی است؛ بنابراین در این کشور‌ها بحث اصلی اولویت‌بندی صحیح ضرورت‌های اقتصادی، اجتماعی و عمرانی است.

در سه دهه اخیر پیشرفت‌های مهمی در دنیا با بهره‌گیری از علم و فناوری حاصل شده است. هشدار پیش‌هنگام زلزله علاوه بر ژاپن، تایوان، آمریکا، ایتالیا و مکزیک، در رومانی، ترکیه، مالزی، اندونزی و هند نیز نصب شده و در ایران ما نیز زیرساخت‌های اولیه برای برقراری سامانه هشدار پیش‌هنگام زلزله در تهران فراهم شده است. همه مردم مستحق برخورداری از زیرساخت‌هایی هستند که بر پایه علم و فناوری توسعه یافته است. این‌گونه زیرساخت‌ها قابلیت برقراری ارتباط شبکه‌ای را از طریق اینترنت دارند و مردم می‌توانند به اطلاعات تولیدشده دسترسی داشته باشند.

در کشور ما معضلی کلی درباره آموزش عالی و بهره‌گیری از نیروی متخصص وجود دارد. کیفیت بسیاری از دوره‌های آموزش عالی در زمینه ریسک سوانح در دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌های کشور واقعا بالاست؛ ولی مشکل اصلی جذب‌نشدن دانش‌آموختگان این مراکز است. در جذب بهترین فارغ‌التحصیلان دکتری در کشور دچار مشکل هستیم و فارغ‌التحصیلان یا باید از کشور مهاجرت کنند یا اینکه به کارهای غیرمرتبط با تخصص‌شان بپردازند. از سوی دیگر استفاده از همین نیروها در بدنه اجرائی و مدیریتی کشور وضعیت مناسبی ندارد. هنوز در کشور ما سازمان‌هایی مانند سازمان مدیریت بحران به‌عنوان سازمان‌های تخصصی تلقی نمی‌شوند تا مدیریت آنها با عوض‌شدن دولت‌ها تغییر نکنند. معمولا با هر نوع تغییر کلان در دولت‌ها مشاهده می‌کنیم که مدیریت‌های کلان و خرد چنین سازمان‌های تخصصی‌ای در سطح ملی و در سطح استانی و حتی کلان‌شهرها عوض می‌شوند و مدیران جدید ناگزیر به یادگیری و تجربه‌اندوزی هستند. این موضوع در کنار به‌ کار نگرفتن نیروی متخصص و جوان و باسواد تربیت‌شده در دانشگاه‌های کشور از چالش‌های مهم مدیریت ریسک سوانح به‌ طور کلی و زلزله به‌ طور خاص در ایران است.

کلام آخر اینکه در سوانح طبیعی در کشور عزیزمان، ایران، بسیار ضعیف عمل می‌کنیم. یکی از علت‌های اصلی، داشتن رویکرد امنیتی در این‌گونه امور است که باید در آن بازبینی و تجدیدنظر شود.