تجربه جهانی مدیریت پسماند
امروزه گسترش جمعیت شهرها، تغییر فرهنگ شهرنشینی و تغییر الگوی مصرف منجر به افزایش تولید پسماندهای شهری شده است، از این رو باید مدیریت بهینه، اصولی و سازگار با محیط زیست این حجم از پسماند مورد توجه قرار گیرد.
امروزه گسترش جمعیت شهرها، تغییر فرهنگ شهرنشینی و تغییر الگوی مصرف منجر به افزایش تولید پسماندهای شهری شده است، از این رو باید مدیریت بهینه، اصولی و سازگار با محیط زیست این حجم از پسماند مورد توجه قرار گیرد. پسماندها در سال‌های متمادی بدون توجه به اصول علمی و درنظرگرفتن مبانی حفظ و حراست از طبیعت با بی‌توجهی در محیط رها شده‌اند. خطرات محیط ناشی از فقدان سیستم مدیریتی مناسب و نبود قوانین و مقررات کافی، از مشکلات اساسی کشور است که در کلان‌شهرها و مراکز بزرگ جمعیتی با ابعاد گسترده‌تری نمود پیدا کرده؛ در این میان نیاز است تدابیر ویژه درخصوص مدیریت اصولی و سازگار با محیط زیست این حجم از پسماند مدنظر قرار گیرد. روندی که جریان جمع‌آوری پسماند و روش‌های پردازش و دفع پسماند را در تعامل با یکدیگر مدیریت میکند، «مدیریت پسماند» نامیده می‌شود که به منظور دستیابی به اصول مدیریت پسماند تجارت کشورهای موفق در سه دسته کشورهای اروپایی، آسیایی و آمریکایی مورد بررسی قرار گرفته و بر اساس نتایج حاصل از این بررسی اصول مدیریت پسماند پیشنهاد شده است. روش مورد استفاده پژوهش انجام‌شده در‌این‌باره،
توصیفی-تحلیلی است و اطلاعات مورد نیاز با بهره‌گیری از روش تحلیلی اسنادی گردآوری شده است. نتایج حاصل از بررسی متون مرتبط نشان می‌دهد که در مدیریت پسماند نیاز است مواردی همچون ایجاد و توسعه سطل بازیافت در سطح شهر، فرهنگ‌سازی درخصوص بازیافت زباله‌ها، ملزم‌‌کردن صنایع برای اختصاص بخشی از سود خود به مدیریت پسماند و بهره‌گیری از مشارکت شهروندان و بخش خصوصی در این حوزه مورد توجه قرار گیرد. البته دستیابی به اصول مدیریت پسماند نیازمند بررسی نمونه‌های موفق است؛ چراکه زمینه مناسب برای شناسایی الگوها و چگونگی مدیریت پسماند را فراهم میکند. به این منظور نوشتار حاضر در پی بررسی تجارب جهانی اصولی مدیریت پسماند است تا دیدی جامع درخصوص شیوه برخورد با پسماند حاصل شود و از این اصول متناسب با شرایط ایران در راستای دستیابی به راهکارهای مؤثرتر بهره برد.
سوئیس
سوئیس تجهیزات بازیافت زباله خود را به درستی مورد تمجید قرار می‌دهد؛ شیشه و کاغذ نمونه‌ای از زباله‌هایی است که به طور متوسط در سوئیس دور انداخته نمی‌شوند. در اکثر سوپرمارکت‌ها سطل‌های مجزایی برای بطری‌هایی با شیشه سبز و قهوه‌ای وجود دارد؛ هر شهر این کشور به طور ماهانه به جمع‌آوری رایگان زباله‌های کاغذی می‌پردازد که تنها شامل روزنامه‌های قدیمی نمی‌شود و اکثر مردم همه اشیای ساخته‌شده از مقوای نازک یا کاغذ را از پاکت تا قبض‌های تلفن قدیمی مورد بازیافت قرار می‌دهند. آلومینیوم و حلبی به مخازن محلی منتقل شده، بطری‌ها به سوپرمارکت‌ها بازگردانده می‌شوند و روغن‌های قدیمی یا سایر مواد شیمیایی در نقاط ویژه‌ای نگهداری می‌شود. بطری‌های پلاستیکی رایج‌ترین محفظه نوشیدنی‌ها در سوئیس هستند که ۸۰ درصد آنها بازیافت می‌شوند که بسیار بیشتر از میانگین اروپا با ۲۰ تا ۴۰ درصد است.
دانمارک
در دانمارک این امر تحت تأثیر فلسفه یکی از سبزترین کشورهای دنیا قرار دارد؛ هم‌اکنون چند دهه است سیاست زیست‌محیطی دانمارک به زباله به عنوان یک منبع می‌نگرد. در سال ۲۰۰۳ به طور میانگین هر دانمارکی ۵۵۹ کیلوگرم زباله داشته است که از پلاستیک و کاغذ تا بطری متفاوت بوده است. حدود ۱۰ هزار دانمارکی در تجارت جمع‌آوری زباله فعالیت می‌کنند که حدود ۰.۱ درصد کل جمعیت این کشور را تشکیل می‌دهد. تلاش سخت برای دستیابی به دانمارکی سبزتر باعث شده که این کشور به رکوردی جالب دست یابد. البته آمار دولتی نشان می‌دهد در سال ۲۰۰۳، ۳۱ درصد زباله‌های خانگی بازیافت شده و ۶۲ درد سوزانده شده و شش درصد باقی‌مانده نیز در زمین دفن شده است. اگرچه میزان کل زباله‌های دانمارک به اندازه‌ای نیست تا این کشور به ایجاد مراکز بازیافت زباله برسد، اما دولت در حال ترغیب صنایع به تولید محصولاتی است که زباله‌های کمتری را از خود به جای می‌گذارند تا میزان تولید زباله کشورش را محدود کند.
انگلستان
کشور انگلستان فعالیت‌های گسترده‌ای جهت کاهش تولید زباله و تفکیک از مبدأ آغاز کرده و طبق مصوبه شورای عالی محیط زیست این کشور شهرداری‌ها و حکومت‌های محلی در این کشور موظف هستند هرساله به ازای هر نفر هزار پوند را صرف فرهنگ‌سازی کنند که بخشی از این هزینه‌ها از طریق دولت تأمین خواهد شد. بر اساس این قانون همچنین تولیدکنندگان بزرگ زباله باید ضمن مشارکت در هزینه‌های این طرح هرساله مبالغی از سود خود را نیز در اختیار مدیریت‌های پسماند قرار دهند. این مبالغ بر اساس متغیرهای خاصی شامل میزان سود و زباله تولیدی و تلاش برای کاهش تولید زباله کاهش یا افزایش می‌یابد.
اصول مدیریت پسماند در آسیا
در این بخش اصول مدیریت پسماند کشورهای ژاپن و مالزی مورد بررسی قرار می‌گیرد.
ژاپن
در ژاپن مسئله تفکیک زباله بسیار جدید و بخشی از وظایف شهروندی است. هر ژاپنی از کودکی یاد می‌گیرد بهترین راه برای فهمیدن قوانین پیچیده دورریز در ژاپن کمتر تولیدکردن زباله است. البته قوانین دورریز از شهری به شهر دیگر و از منطقه‌ای به منطقه دیگر متفاوت است. در بعضی از مناطق کیسه‌های تفکیک زباله با رنگ‌های متفاوت مشخص می‌شوند و در بعضی دیگر حتی پاکت مواد غذایی باید شسته و جدا از دورریز مواد خوراکی بسته‌بندی شود. در برخی شهرها هر روز آشغال را می‌توان دور ریخت، اما در برخی تنها در روزهای خاص و برای برخی زباله‌ها یک روز در ماه یا در سال جمع می‌شود. قوانین امروزی زباله در ژاپن در دهه ۶۰ میلادی وضع شد. آن زمان دولت وقت با درنظرگرفتن افزایش جمعیت و نداشتن زمین کافی برای دفع زباله تصمیم گرفت با پایه‌گذاری قوانین ملی زباله و احداث کارخانه‌های بزرگ بازیافت از دفن‌شدن ژاپن زیر انبوهی زباله در سال‌های بعد جلوگیری کند. طبق آمار اطلس زباله، هر ژاپنی در سال ۳۵۶.۲ کیلوگرم زباله تولید میکند که در مجموع ۴۵میلیون‌و ۳۶۰ هزار تن زباله سالانه در ژاپن تولید می‌شود.
این رقم ژاپن را در فهرست زباله‌سازترین کشورهای دنیا در رده هشتم قرار داده است؛ با‌این‌حال ژاپن یکی از کشورهای پیشرو در تبدیل دورریز به مواد بازیافتی است. به عنوان مثال از بطری‌های پلاستیکی بطری‌های جدید می‌سازند یا از آشغال برق و انرژی حرارتی تولید می‌کنند. در خیابان‌های ژاپن به ندرت رفتگری می‌بینید که در حال تمیزکردن خیابان باشد، نظافت خیابان و زیباسازی بر عهده شهروندان است و هر فردی موظف است خیابان روبه‌روی محل کسب خود را تمیز نگه دارد.
بر اساس قانون نانوشته‌ای، ژاپنی‌ها روبه‌روی منزل یا محل کار خود گلدان‌های مختلفی قرار می‌دهند تا به سبزترشدن فضای شهری کمک کنند. در شرکت‌های بزرگ نظافت محل کار با کارمندان است و همه اعضای شرکت یک روز از سال را به نظافت و تمیزکردن محل کار خود می‌پردازند. در مراکز آموزشی مانند مدارس نیز دانش‌آموزان بر اساس جدول رده کلاس‌ها و زمان‌بندی مدرسه را تمیز می‌کنند.
در میان شلوغی بازار مصرف و تلاش برای تمیزکردن هرچه بیشتر زندگی، گروهی از شهروندان ژاپنی به تبع جنبش جهانی مینی‌مالیسم، زیبایی و نظافت را در کوچک‌کردن محیط زندگی و کمتر مصرف‌کردن می‌دانند. طرفداران این جنبش در خانه‌هایی کوچک با حداقل امکانات زندگی می‌کنند. به اعتقاد آنها هرچه وسایل زندگی کمتر باشد زباله کمتری تولید می‌شود و در نتیجه محیط زندگی ساده‌تر و سادگی زیبایی و تمیزی را با خود به همراه می‌آورد.
مالزی
دولت مالزی برای جداسازی زباله‌ها به میزان بسیاری بر مشارکت شهروندان تکیه میکند و از آنها می‌خواهد که برای بهترین مشارکت دست‌کم شش چیز را بدانند. این چیزها عبارت‌اند از:
جداسازی زباله در کجا الزامی است؟
اجرای قانون جداسازی زباله در کوالالامپور، پوتراجاوا، پاهانگ، جوهر، ملاکا. نگری سمبیلان، پرلیس الزامی است. دلیل امر این است که این ایالت‌ها و دولت فدرال قانون مدیریت تمیزسازی عمومی و مواد زائد جامد را امضا کرده‌اند.
شهروندان جداسازی زباله‌هایشان را چگونه باید انجام دهند؟
زباله باید در دو بخش اساسی تر و خشک جدا شود. زباله خشک شامل مواد جامد قابل بازیافت است که می‌توانند در سه گروه جدا شوند: پلاستیک، کاغذ و زباله تر اساسا شامل زائدات آلی همچون مواد غذایی، کهنه کثیف بچه و مواد مرطوب است. به این ترتیب زباله‌های هر طبقه و زیرطبقه باید در سطل‌ها و یا کیسه‌های جداگانه جمع‌آوری شوند.
آیا شهروندان باید از کیسه‌های با رنگ‌های مختلف استفاده کنند؟
کیسه‌های با رنگ‌های مختلف مورد نیاز نیست. هر‌چند اداره مدیریت مواد زائد جامد و تمیزسازی عمومی از روش ویژه‌ای برای آماده‌سازی زباله برای جمع‌آوری پیروی می‌کنند. تمامی سه زیرگروه زباله خشک باید در کیسه‌های جداگانه جمع‌آوری شوند و نزدیک سطل آشغال گذاشته شوند، در حالی که زباله‌های تر باید در کیسه‌های پلاستیکی قرار داده شده و در داخل سطل زباله قرار گیرند.
سطل‌ها چگونه فراهم و چه موقع زباله‌هایشان تخلیه می‌شود؟
یک بخش خصوصی سه نوع سطل را برای ساختمان‌های بلندمرتبه مناطق دارای سیستم جمع‌آوری عمومی زباله تدارک می‌بیند، بخشی دیگر مسئول اطمینان‌یافتن از این است که سطل زباله‌های خانه‌های تک‌واحد و کم‌طبقه به خوبی جداسازی شده‌اند. جمع‌آوری زباله طی سیستم دو به اضافه یک صورت می‌گیرد. زباله‌های خشک یک بار در هفته جمع می‌شوند و زباله‌های تر دو بار در هفته. هر ناحیه‌ای برنامه جمع‌آوری زباله جداگانه و مخصوص خودش را دارد.
جریمه مشارکت‌نکردن چیست؟
چند ماه اول به مردم آسان گرفته می‌شود تا هم آنها با سیستم جدید سازگار شوند و هم آگاهی‌شان درباره این سیستم افزایش یابد. اولین جریمه چیزی در حدود ۱۵ دلار است، جریمه بعدی ۳۰ دلار است و بعد از آن خاطی ۱۵۰ دلار جریمه خواهد شد. اگر جریمه پرداخت‌نشده باقی بماند، خاطی به دادگاه فراخوانده شده و حداکثر به اندازه ۳۰۰ دلار جریمه می‌شود.
نگاه جهانی به مسئله
توسعه شهرهای صنعتی و افزایش نیازهای شهروندان از یک سو و افزایش آگاهی عمومی درخصوص مسائل زیست‌محیطی و محدودیت منابع از سوی دیگر منجر به درنظرگرفتن مدیریت پسماند به عنوان یک امر مهم در فرایند مدیریت و برنامه‌ریزی شهری شده است. نتایج پژوهشی که تجارب کشورهای موفق را در سه دسته کشورهای اروپایی، آسیایی و آمریکایی مورد بررسی قرار داد، نشان از آن دارد که در کشورهای اروپایی مواردی همچون وجود سطل بازیافت، بازیافت کاغذ و بطری‌های پلاستیکی، بازیافت زباله‌های خانگی، فرهنگ‌سازی درخصوص بازیافت را مدنظر قرار داده‌اند. مدیریت پسماند در کشورهای آسیایی همچون ژاپن و مالزی بر مشارکت شهروندان و بخش خصوصی و بازیافت متکی است و مدیریت پسماند در کشور آمریکا مبتنی بر چهار رکن کاهش زباله از مبدأ تولید، بازیافت و تبدیل زباله به کمپوست، سوزاندن و تبدیل آن به انرژی و دفن بهداشتی است. کشور کانادا سیاست خود درخصوص مدیریت پسماند را بر کاهش پسماندهای جامد شهری قرار داده و بر اساس خروجی بررسی متون تجربی مواردی همچون ایجاد و توسعه سطل بازیافت در سطح شهر، فرهنگ‌سازی درخصوص بازیافت زباله‌ها، ملزم‌‌کردن صنایع درخصوص اختصاصی بخشی از سود خود به مدیریت پسماند، بهره‌گیری از مشارکت شهروندان و بخش خصوصی در مدیریت پسماند، توجه به اصول، کاهش زباله از مبدأ تولید، بازیافت و تبدیل زباله به کمپوست، سوزاندن و تبدیل آن به انرژی و دفن بهداشتی حاصل شده است.
