موزه‌ها ضامن پایداری و حال خوب
شاید بتوان به جرئت گفت که در عصر حاضر موزه‌ها مهم‌ترین مراکز فرهنگی تأثیرگذار در ارتقای کیفیت فرهنگی اجتماعی جوامع به‌شمار می‌روند. کدام‌یک از مراکز فرهنگی که می‌شناسیم قادرند ما را با نیاکان‌مان به مانند موزه‌ها آشنا کنند؟
علیرضا قلی‌نژاد پیربازاری*
شاید بتوان به جرئت گفت که در عصر حاضر موزه‌ها مهم‌ترین مراکز فرهنگی تأثیرگذار در ارتقای کیفیت فرهنگی اجتماعی جوامع به‌شمار می‌روند. کدام‌یک از مراکز فرهنگی که می‌شناسیم قادرند ما را با نیاکان‌مان به مانند موزه‌ها آشنا کنند؟ از غار کلدر خرم‌آباد با قدمتی قریب به 60 هزار سال تا شهر پارسه متعلق به امپراتوری شکوهمند هخامنشی و مجسمه شاپور اول ساسانی در تنگ‌چوگان تا مسجد جامع فهرج و تاریخانه دامغان از مساجد قرون اولیه اسلامی تا اولین فرستنده رادیو در ایران و بزرگ‌ترین جرثقیل ایران تأثیرگذار در جنگ جهانی دوم یا اولین خط پالایش نفت در جهان در شهر آبادان و بسیاری دیگر از محوطه‌ها، مجموعه‌ها، بناها و آثار تاریخی، همه و همه تنها در مراکز و مؤسسات موزه‌ای قابل دسترس هستند. متأسفانه بسیاری از مردم علی‌رغم امکان دسترسی آزاد و ارزان به موزه‌ها ممکن است در طول زندگی خود حتی یک بار هم از موزه‌ها بازدید نکنند. ممکن است برای این عدم مراجعه دلایل گوناگونی برشمرد اما هر‌چه باشد روز جهانی موزه بهترین میعاد برای ایجاد پیوند بین جوامع و مؤسسات موزه‌ای است. ممکن است برخی در دوره تغییرات فناوری و فضاهای مجازی نسبت به موزه‌ها احساس بی‌نیازی کرده و تصور کنند که هر اطلاعات و دانشی که در موزه‌ها ارائه می‌شود از طریق فضای مجازی و اینترنت در دسترس است؛ اما این‌طور نیست؛ حقیقت این است که اطلاعات مربوط به تاریخ و آثار تاریخی موجود در فضای مجازی اکثرا با اشتباهات هولناکی همراه هستند. به نقل از ایکوم، نتایج مطالعه‌ای که در سال 2016 در مورد اینکه چقدر از حقایق تاریخی که در اینترنت پیدا می‌کنید درست بودند، نشان داد که تا نوامبر 2016، بیش از 48 درصد از تمام حقایق تاریخی موجود در اینترنت نادرست یا کاملا اشتباه هستند. از سوی دیگر موزه‌ها و اطلاعات موجود در آنها فقط برای آگاهی از گذشته کاربرد ندارد بلکه و مهم‌تر از آن دانایی نسبت به تاریخ مهم‌ترین پیش‌نیاز ترسیم آینده و راهبردهای متناسب با آن است. بهره‌مندی از تجارب تاریخی در ترکیب با پیشرفت‌های علمی و فنی تنها راه سعادتمندی بشر در حال و آینده است.
به هر روی مؤسسات موزه‌ای تلاش می‌کنند ضمن ارائه و معرفی بی‌طرفانه تاریخ به واسطه و شهادت آثار تاریخی، با برگزاری رویدادهای آموزشی و فرهنگی زمینه ارتقای جوامع برای زیست بهتر و مطلوب‌تر در حال و آینده را فراهم کنند. از طرفی موزه‌ها تلاش می‌کنند با اجرای برنامه‌های متنوع جوامع را در یافتن پاسخ مناسب برای سؤالات مبتلابه یاری کنند البته فعالیت‌های تخصصی موزه‌ها در ارتباط با موضوعات مربوط به موزه‌داری و حفاظت از آثار میراث فرهنگی از امور طبیعی، جاری و توقف‌نیافتنی موزه‌ها و مؤسسات موزه‌ای به‌شمار می‌رود.
شورای بین‌المللی موزه‌ها «ایکوم» به‌عنوان بازوی مشورتی یونسکو در سال 1946 در کشور فرانسه تأسیس شد. این نهاد بین‌المللی با 44هزارو 686 عضو حرفه‌ای در بیش از 138 کشور با 118 کمیته ملی و 32 کمیته بین‌المللی تنها سازمان جهانی در زمینه موزه است. شورای بین‌المللی موزه‌ها (ICOM) روز جهانی موزه‌ها را در سال 1977 ایجاد کرد. از سال 1977، همه‌ساله از همه موزه‌های جهان دعوت می‌شود تا در روز 18 می در مراسم روز جهانی موزه شرکت کرده و نقش سازنده موزه‌های سراسر جهان را با سازماندهی فعالیت‌های لذت‌بخش و رایگان برای جوامع تشریح کنند. از سال 1992 ایکوم هر‌ساله با اعلام شعاری محوری از موزه‌ها می‌خواهد تا متناسب با این شعار فعالیت‌های یک‌ساله خود را هماهنگ کرده و ارتقا دهند. روز جهانی موزه‌ها از زمان ایجادش به‌طور پیوسته محبوب‌تر شده است، به طوری که روز جهانی موزه در سال 2009 توسط 20 هزار موزه در بیش از 90 کشور جهان برگزار شده است. در سال 2012، تعداد موزه‌های شرکت‌کننده در 129 کشور به 30 هزار موزه افزایش یافت و این رقم در 2022 به 37 هزار موزه افزایش یافته است.
همان‌طور که اشاره شد ایکوم به مناسبت فرارسیدن روز جهانی موزه هر‌ساله شعاری را به عنوان محور فعالیت‌های موزه‌ها اعلام می‌کند. متعاقب اجلاس 2019 که در کیوتو برگزار شد و مصوبات این اجلاس، ایکوم از سال 2020، هر سال، در روز جهانی موزه از مجموعه‌ای از اهداف توسعه پایدار سازمان ملل حمایت می‌کند. در سال 2023، ایکوم با شعار «پایداری و حال خوب» بر موارد زیر تمرکز خواهد کرد:
سلامت و رفاه جهانی: تضمین زندگی سالم و ارتقای رفاه برای همه در تمام سنین، به‌ویژه در مورد سلامت روان و انزوای اجتماعی.
اقدامات اقلیمی: اقدام فوری برای مبارزه با تغییرات اقلیمی و اثرات آن، اتخاذ شیوه‌های کم‌کربن در کشورهای شمال و استراتژی‌های کاهش کربن در کشورهای به‌اصطلاح جنوب.
زندگی بر روی زمین: حفاظت، بازیابی و ترویج استفاده پایدار از اکوسیستم‌های محلی، تقویت توجه به رهبران بومی و افزایش آگاهی در مورد از دست دادن تنوع زیستی.
نگاهی گذرا به شعارهای ایکوم طی دو دهه اخیر نشان‌دهنده توجه این نهاد مرجع موزه و میراث فرهنگی به تأثیرگذاری موزه‌ها در ارتقای کیفیت زیست جوامع و حفاظت از کره زمین است. موزه‌ها در دو دهه اخیر و در آینه شعارهای ایکوم تلاش کرده‌اند پا را از حصارهای بلند ساختمان خود فراتر گذاشته و در تعامل با جوامع در زمینه حل‌وفصل مشکلات و مسائل مبتلابه محلی، ملی و جهانی تلاش کنند. شعار محوری ایکوم برای سال 2023 «موزه‌ها: پایداری و حال خوب» در نظر گرفته و اعلام شده است.
«موزه‌ها، پایداری و حال خوب» تلاقی موزه‌ها، توسعه پایدار و وضعیت روحی و روانی مطلوب انسان را مورد توجه قرار می‌دهد. این پتانسیل موزه‌ها را برای کمک به اهداف توسعه پایدار از طریق ارتقای پایداری زیست‌محیطی، اجتماعی و اقتصادی و بهبود کیفیت زندگی و رفاه مادی و معنوی افراد و جوامع به رسمیت می‌شناسد. موزه‌ها می‌توانند با اتخاذ شیوه‌های پایدار در فعالیت‌های خود، مانند کاهش مصرف انرژی‌های فسیلی، ترویج استفاده از انرژی‌های پایدار، کاهش زباله و بازیافت و استفاده از مواد سازگار با محیط زیست، پایداری را به نمایش گذاشته و آن را ارتقا دهند. همچنین آنها می‌توانند از مجموعه‌ها و نمایشگاه‌های خود برای افزایش آگاهی در مورد مسائل پایداری و الهام‌بخشیدن به جوامع بهره ببرند. موزه‌ها می‌توانند با فراهم‌کردن فرصت‌هایی برای یادگیری، ارتباط اجتماعی و ارتقای فرهنگی به ایجاد «حال خوب» در جوامع کمک کنند. آنها می‌توانند برنامه‌ها و فعالیت‌هایی را ارائه دهند که سلامت جسمی و روانی را ارتقا می‌دهد، از یادگیری مادام‌العمر حمایت می‌کند و حس جامعه و تعلق را تقویت می‌کند. به‌طور خلاصه، مفهوم موزه‌ها، پایداری و حال خوب بر پتانسیل موزه‌ها برای ایفای نقش مثبت در ایجاد جهانی پایدارتر و عادلانه‌تر و در عین حال ارتقای کیفیت روحی و روانی فردی و جمعی جوامع تأکید می‌کند. موزه‌ها این اهداف را از طریق انجام موارد زیر پیگیری می‌کنند:
1- حفظ و ترویج میراث فرهنگی: موزه‌ها آثار فرهنگی، آثار هنری و اشیای تاریخی را که بازتاب‌دهنده هویت، تاریخ و ارزش‌های یک جامعه است، حفظ و به نمایش می‌گذارند. موزه‌ها با حفاظت و نمایش میراث فرهنگی، به تقویت حس تعلق، غرور فرهنگی و انسجام اجتماعی و در نتیجه تقویت روحی و روانی جوامع کمک می‌کنند.
2- آموزش و اشاعه دانش: موزه‌ها مؤسسات آموزشی هستند که تجربیات یادگیری ارزشمندی را ارائه می‌دهند. آنها نمایشگاه‌ها، برنامه‌های فرهنگی آموزشی، کارگاه‌ها و منابع آموزشی را ارائه می‌کنند که درک مردم را از موضوعات مختلف ازجمله تاریخ، علم، هنر و فرهنگ افزایش می‌دهد. موزه‌ها با انتشار دانش و ترویج تفکر انتقادی به تربیت شهروندان آگاه، معتدل و هماهنگ با ارزش‌های اجتماعی کمک می‌کنند.
3- تسهیل گفت‌وگو و تفاهم: موزه‌ها می‌توانند با ارائه دیدگاه‌ها و روایت‌های متعدد به عنوان بستری برای گفت‌وگو و تفاهم عمل کنند. آنها می‌توانند به موضوعات حساس، درگیری‌های تاریخی و مسائل اجتماعی به شیوه‌ای بی‌طرفانه و فراگیر بپردازند. موزه‌ها با تشویق بحث‌های آزاد، همدلی، احترام متقابل و آشتی را در میان جوامع و لایه‌های مختلف آن تقویت می‌کنند.
4- ترویج تبادل و تنوع فرهنگی: موزه‌ها اغلب میزبان نمایشگاه‌های بین‌المللی، همکاری با سایر مؤسسات و مشارکت در تبادلات فرهنگی هستند. موزه‌ها با نمایش فرهنگ‌ها و دیدگاه‌های متنوع، درک بین‌فرهنگی، قدردانی از تنوع و جشن انسانیت مشترک را ترویج می‌کنند. این می‌تواند به کاهش تعصبات، کلیشه‌ها و تعارضات در جوامع کمک کند.
5- مشارکت اجتماعی و اطلاع‌رسانی اجتماعی: موزه‌ها به‌طور فعال با جوامع خود از طریق برنامه‌های اطلاع‌رسانی، مشارکت با مدارس و طرح‌هایی که گروه‌های به حاشیه رانده‌شده را هدف قرار می‌دهند، تعامل دارند. هدف آنها این است که مجموعه‌ها و منابع خود را برای همه، ازجمله جمعیت‌های محروم، در دسترس قرار دهند. موزه‌ها با ترویج فراگیری، به برابری اجتماعی، توانمندسازی و انسجام اجتماعی کمک می‌کنند.
6- تحقیق و نوآوری: موزه‌ها مرجع انجام تحقیقات و پژوهش‌های گوناگونی هستند. آنها به پژوهش‌های دانشگاهی کمک می‌کنند و نوآوری را در زمینه‌های مختلف تشویق می‌کنند. آنها با پژوهشگران، محققان، مورخان، هنرمندان و کارشناسان برای پیشرفت دانش، کشف ایده‌های جدید، الهام‌بخش و خلاقانه همکاری می‌کنند. این پیگیری برای پیشرفت فکری می‌تواند به پیشرفت‌های اجتماعی، بهبود استانداردهای زندگی و احساس پیشرفت، ثبات و پایداری منجر شود.
7- ترویج صلح و تفاهم: موزه‌ها می‌توانند به درگیری‌های تاریخی، مسائل حقوق‌بشری و ترویج پیام‌های صلح و آشتی بپردازند. آنها فضاهایی را برای تأمل، بزرگداشت و مداوای دردها و آلام جوامع فراهم می‌کنند. موزه‌ها از طریق نمایشگاه‌ها، مکان‌های یادبود و برنامه‌های آموزشی به افزایش آگاهی در مورد پیامدهای خشونت و اهمیت همزیستی مسالمت‌آمیز کمک می‌کنند. توجه به این نکته حائز اهمیت است که درحالی‌که موزه‌ها پتانسیل ایجاد نظم پایدار و بهبود کیفیت زندگی را دارند، تأثیر آنها یک‌طرفه نیست. آنها در زمینه‌های اجتماعی گسترده‌تر عمل می‌کنند و اغلب با سایر نهادها، ارگان‌های دولتی و سازمان‌های اجتماعی برای رسیدگی به چالش‌های پیچیده همکاری می‌کنند.
اینها بخش کوچکی از فعالیت‌هایی است که موزه‌ها متأثر از شعار «پایداری و حال خوب» در سال و سال‌های پیش‌رو بر آنها متمرکز خواهند شد. آنچه مهم است آن است که ظرفیت موزه و موزه‌داری در کشور ایران با قدمت تاریخی و تمدنی دیرپا و منحصربه‌فرد می‌تواند زمینه مناسبی برای ایجاد پایداری، رفاه مادی و معنوی و در نهایت وضعیت روحی و روانی مناسب فراهم آورد. از این منظر توجه به مؤسسات موزه‌ای و توسعه و ترویج فرهنگ موزه و موزه‌داری به‌ویژه موزه‌های خصوصی راهبردی کلیدی در تحقق اهداف توسعه پایدار کشور خواهد بود.
* عضو هیئت اجرائی ایکوم ایران
و عضو هیئت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری
