پایان عمر سیاسی عمران‌ خان؟

نخست‌وزیر سابق پاکستان هفته گذشته برای دومین بار در عرض چند ماه اخیر دستگیر شد، اما این بار واکنش‌ها بسیار متفاوت از اولین بازداشت عمران خان به نظر می‌رسند. اتفاق بعدی چه می‌تواند باشد؟ بین ۹ می‌ و ۵ آگوست امسال، نمی‌توانست تضادی شدیدتر از این وجود داشته باشد. در‌حالی‌که اولین دستگیری عمران خان منجر به تظاهرات در خیابان‌ها از پیشاور تا کراچی و آتش‌زدن ساختمان‌ها و حضور ارتش در خیابان‌ها شد، این بار بعد از دومین بازداشت، هیچ تفاوتی با روزهای عادی دیگر در پاکستان نداشت.

آقای خان در حال حاضر در زندان است و به دلیل اعلام‌نکردن پول به‌دست‌آمده از فروش هدایای دولتی به سه سال زندان محکوم شده است. این حکم منجر به رد صلاحیت او قبل از انتخابات بعدی خواهد شد. فراخوان او برای تظاهرات مسالمت‌آمیز، که از مردم خواسته بود در خانه‌های خود ساکت ننشینند، فعلا جواب نداده است. چرا؟

اگر از وزرای دولت بپرسید، آنها خواهند گفت که به این دلیل است که مردم نمی‌خواهند از عمران خان یا حزب او، حزب تحریک انصاف، پیروی کنند. این پیام طرفداران عمران خان نیست.

رابطه عمران خان با «حاکمیت» – که در پاکستان اشاره دارد به نیروهای نظامی و سازمان‌های امنیتی پرقدرت سیاسی – بیش از یک سال پیش، ‌رو به تیرگی گذاشت. اکثر تحلیلگران معتقدند آقای خان با کمک حاکمیت به قدرت رسید و متعاقبا با بدترشدن روابط با آن، قدرت را از دست داد.

عمران خان از آن زمان به جای اینکه بی‌سروصدا تا انتخابات بعدی منتظر بماند، به انتقاد از رهبری ارتش ادامه داد. هنگامی که پس از دستگیری خان در ماه می‌ ساختمان‌های ارتش مورد حمله قرار گرفت، ارتش نشان داد که رویکردی بدون مدارا نسبت به کسانی دارد که آنها را مسئول می‌داند. سرکوب بعدی به حزب عمران خان صدمات شدیدی وارد کرد.

هزاران نفر از حامیان او دستگیر شدند و با وجود اعتراض گروه‌های حقوق‌بشری مبنی بر اینکه این روش نباید برای غیرنظامیان استفاده شود، برخی از آنها در دادگاه‌های نظامی محاکمه خواهند شد.

برخی از رسانه‌های پاکستان به ما گفته‌اند که از اواخر ماه می‌- پس از ملاقات صاحبان ایستگاه‌های تلویزیونی با ارتش - روزنامه‌نگاران دیگر اجازه نداشتند نام عمران خان را بیاورند، تصویر او را نشان دهند یا حتی نام او را روی زیرنویس‌ها بنویسند.

بنا به روایت‌های شفاهی، عده زیادی از حامیان پرسروصدای سابق او گفتند که دیگر چیزی درباره حزب تحریک انصاف پاکستان و رهبرش در رسانه‌های اجتماعی منتشر نمی‌کنند و پست‌های‌شان را پاک کرده‌اند و دیگر سخنرانی‌های عمومی او را تماشا نمی‌کنند از ترس اینکه کسی ممکن است زیر نظرشان داشته باشد.

دولت اسلام‌آباد به خبرنگاران بی‌بی‌سی‌نیوز گفته است که معترضان مسالمت‌‌جو را دستگیر نمی‌کند. با این حال، روزنامه‌نگاران این شبکه بعدازظهر شنبه شاهد بودند که پلیس حامیان تحریک انصاف را که در خارج از خانه عمران خان در لاهور تجمع کرده بودند، دستگیر کرد. مشخص نیست که آیا آنها به طور رسمی دستگیر شده‌اند یا نه. منبعی در پلیس، به شرط ناشناس‌ماندن، گفت که حدود صد نفر از هواداران تحریک انصاف را دستگیر کرده‌اند. او گفت که به این نیرو گفته شده بود مراقب باشند و اطمینان حاصل کنند که هیچ‌یک از حامیان عمران خان شروع به تجمع نکنند.

مایکل کوگلمن، مدیر مؤسسه آسیای جنوبی در اندیشکده مرکز ویلسون در واشنگتن می‌گوید: «فکر می‌کنم واکنش ناشی از سرکوب شدید، حامیان عمران خان را ترسانده است تا تسلیم شوند. من واقعا فکر می‌کنم که پایگاه حامیان او مایل نبود به شیوه‌ای که در ۹ می‌ دیدیم؛ اینکه خود را در معرض خطر قرار دهد... از یک نظر، ارتش این کار را به خوبی انجام داده است. آنها از تاکتیک‌های خشونت‌آمیز و بی‌رحمانه استفاده کردند که واقعا مانع از واکنش بزرگ‌تر و شدیدتر از سوی پایگاه پشتیبانی عمران خان شد». تیم حقوقی عمران خان به صراحت اعلام کرده‌اند که قصد دارند علیه تصمیم به حبس او تقاضای تجدیدنظر کنند.

در چند ماه گذشته، وکلای او توانسته‌اند به دفعات آزادی‌های موقتی از دادگاه‌های مختلف برای او فراهم کنند که به جای متوقف‌کردن، باعث به‌تأخیر‌افتادن بعضی از پرونده‌های جدی‌تر شده است. روشن نیست که این امر ادامه پیدا خواهد کرد یا نه. خان در ماه می‌ شاهد لغو حیرت‌انگیز بازداشتش بود ولی در محیط سیاسی بسیار متفاوت بود.

عمران خان یکی از چندین رهبر سابق پاکستانی است که در دهه‌های اخیر به دادگاه کشیده شده‌اند. نواز شریف، بی‌نظیر بوتو و دیکتاتور نظامی پرویز مشرف فقط چند نفر از آنها بودند. عمران خان در زمان نخست‌وزیری چندین نفر از رقبای سیاسی خود را زندانی کرد.

سیاست‌مداران پاکستان خیلی اوقات می‌گویند که دستگاه قضائی این کشور در برخورد علیه آنها انگیزه‌های سیاسی دارد، هرچند برخورد دستگاه قضائی با مخالفان‌شان را توجیه می‌کنند. اگر عمران خان این بار باز هم برای تصدی منصب عمومی صلاحیتش رد شود، بحث‌های زیادی درباره آینده حزبش پیش خواهد آمد.

عمران خان قبلا گفته است که تحریک انصاف پاکستان ادامه پیدا خواهد کرد و رونق خواهد داشت چه او انتخاب بشود چه نشود. این امر اما چندان هم قطعی نیست. کوگلمان می‌گوید: «پرسش بزرگ بعدی این است که با توجه به انتخابات رهبری باقی‌مانده حزب تحریک انصاف چطور می‌تواند خودش را جمع‌و‌جور کند؟ آیا حامیانشان را به خیابان خواهند کشاند و آیا این کار موفقیت‌آمیز خواهد بود؟ این آزمون خوبی است».

حزب تحریک انصاف حزبی است که توسط عمران خان و با محوریت او ایجاد شده است. حتی لوگوی آن که روی فرم‌های رأی‌گیری چاپ شده، نشان چوب کریکت است که اشاره‌ای به حرفه قبلی عمران خان دارد که بازیکن بین‌المللی کریکت بود. بسیاری از چهر‌ه‌های ارشد سیاسی که سال گذشته گرداگرد عمران خان بودند حزب او را حالا ترک کرده‌اند. عده‌ای دیگر که در حزب او دست داشتند مخفی شده‌اند تا از دستگیری فرار کنند. هیچ‌یک از اینها دلالت بر این ندارد که این حزب بتواند یک کارزار سیاسی مؤثر را به‌سادگی اداره کند.