هوش مصنوعی، پارادوکسی میان نوگرایی، واپس‌گرایی و عوام‌فریبی در مطالعات زمین‌شناختی!

حمید نظری*:‌ تولید اطلاعات پایه زمین‌شناختی در تولید ثروت، پاسداشت دارایی ملی و مدیریت بهینه آن با اکتشاف منابع معدنی، برآورد خطرات زمین‌شناختی احتمالی و آمایش سرزمین فراهم می‌شود. در این مهم، از نقشه‌های زمین‌شناسی می‌توان به‌عنوان یکی از بنیادین‌ترین و پیچیده‌ترین لایه‌های اطلاعاتی از داده‌های زمین‌شناسی در نمای سطحی از پهنه سرزمینی یاد کرد. در کشورهای گوناگون به فراخور، تهیه این اطلاعات پایه در مأموریت دولت مشتمل بر سازمان‌ها و دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی، بخش خصوصی یا مشارکتی از هر دو دانسته شده است که با پایان سده بیستم و آغاز سده 21، با فوران تصاعدی دسترسی به دانش و فناوری‌های نوین در تأمین نیاز روزافزون پیش‌روی جمعیت زمین به‌ویژه کشور‌های کمتر برخوردار در مسیر توسعه پایدار صنعتی، کشاورزی، تأمین امنیت غذایی و در پایان چرخه... انباشت ثروت به‌عنوان شاخص توانایی، ناگزیر بر استفاده روزافزون از نیروی انسانی کارآمد و دانش روزآمد جهانی شد. تهیه نقشه‌های زمین‌شناسی موضوعی یکپارچه مبتنی بر سرور در رایانش ابری یک رویکرد نوین در نقشه‌برداری زمین‌شناسی است که از سرورهای مبتنی بر فضای ابری برای ذخیره و پردازش داده‌های زمین‌شناسی بهره‌مند می‌شود. با این رویکرد، داده‌های زمین‌شناختی به راحتی توسط کاربران مختلف از مکان‌های مختلف قابل دسترسی و پردازش است که اجازه می‌دهد تا بررسی‌های زمین‌شناسی به طور مؤثرتر و سریع‌تر ولی با هزینه کمتر انجام شود. رایانش ابری یک راه‌حل اقتصادی برای ذخیره و پردازش مقادیر زیاد داده ارائه کرده که امکان همکاری و اشتراک بهنگام داده‌ها و یافته‌ها را فراهم می‌کند. با ظهور فناوری و پیشرفت دانش، تغییر راهبردی چشمگیر در آزادسازی و دسترسی عمومی به داده‌های مکانی و زمانی میان‌مقیاس و بزرگ‌مقیاس، شامل داده‌های برآمده از بیش از سه دهه پایش مستمر پوسته زمین با استفاده از ماهواره‌های چندسنجنده در مدارهای مختلف زمین است که اکنون در یک بستر عمومی برای استفاده تحقیقاتی، دولتی و تجاری در دسترس عمومی است.

گذشت نزدیک به شش دهه از پیشینه تهیه نخستین نقشه‌های زمین‌‌شناسی در ایران چه در شرکت ملی نفت ایران و چه در سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور، آنچه تفاوت مقیاس را به نقشه کشیده، به جز در کاربری روزافزون اندازه‌‌گیری‌های آزمایشگاهی و گاه تصویری، حجم و تعداد بالاتر مشاهدات و کنترل‌کننده‌های میدانی بوده که به سبب شرایط و متغیرهای منطقه‌ای، اقلیمی و جغرافیایی اگرچه ممکن  است ولی در وابستگی به سه شاخص زمان، سطح دانش و فناوری روز و عنصر انسانی (زمین‌شناس) را به‌عنوان تهیه‌کننده دشوار می‌کند. افزایش جمعیت و نیاز روزافزون انسان بر شناخت و بهره‌گیری از منابع معدنی و زیستی موجود در پوسته زمین به عنوان تنها زیستگاه شناخته‌شده کنونی، نه‌تنها از هدف پایه و بنیادین مطالعات زمین‌شناختی در شناخت روزافزون و به نقشه کشیدن داده‌های سطحی و زیرسطحی نکاست که هدف، روش و کاربری نقشه‌های زمین‌شناختی را متناسب با نیاز در گذر زمان گوناگونی چندباره بخشید که ناگزیر سبب‌ساز افزایش هزینه و تنوع نیاز تخصصی در مجموعه‌های کاربری شد. اگرچه به تجربه تهیه نقشه‌های تخصصی‌تر و موضوعی‌تر در گستره‌ محدود و موردی در چارچوب مطالعات پژوهشی بسیار مرسوم و موفق است ولی پرواضح آنکه مدیریت یکپارچه اطلاعات در کاربری گسترده و نظام‌مند با حفظ کیفیت و در نظر داشتن شاخص‌ها و محدودیت‌های همیشگی و فراگیر زمان و هزینه، نیازمند بهره‌‌مندی و به‌روزرسانی فناوری‌ها و شیوه‌نامه‌های نوین متناسب با خواسته و نیاز منطقه‌ای در مسیر توسعه پایدار و از آن مهم‌‌تر بالابردن ضریب تاب‌آوری در تعاملات و چالش‌های بین‌المللی است. ایده‌ تهیه نقشه‌های موضوعی با بهره‌گیری از داده‌های ماهواره‌ای 

کم و بیش به دو دهه پیش برمی‌گردد. ایده‌ای که از روز نخست در وابستگی شدید سخت‌افزاری و نرم‌افزاری با پیچیدگی‌های چندمتغیره پوسته متناسب با هدف و موضوع به چالش کشیده شد. طی دو دهه‌ گذشته تلاش متخصصان در آزمون و خطایی نفس‌گیر رهگشای بهره‌مندی از فناوری‌های نو در زمینه‌های گوناگون سبب شناخت بهتر از منطق ریاضی پیوند متغیرهای سطحی زمین همچون نوع پوشش گیاهی، جنس‌، نوع و رنگ سنگ‌نهشته‌ها، فرسایش و بازنهشت رسوب در همراهی با کارکرد عناصر ساختاری و کنترل‌کننده‌های حوضه و البته آنچه از تمامی این ویژگی‌های فیزیکی توسط سنجنده‌های گوناگون از فاصله چندصد کیلومتری زمین قابل اندازه‌گیری و ثبت باشد، بوده است. در این فراز و فرود همواره افزون بر محدودیت‌های تخصصی، حجم بسیار بالای داده‌های مورد پردازش داشتن دسترسی‌های سخت‌افزاری بالا و هزینه‌بر، چون نیازی ناگزیر از محدودیت‌های پذیرفته‌شده‌ کاربری داده‌های دورسنجی به شمار آمده است. محدودیتی که تا به امروز چالش بزرگ پیش‌روی کاربری سیستماتیک این داده‌ها به ویژه در مطالعات زمین‌شناختی به شمار رفته و جز در پژوهش‌های موضوعیِ ـ منطقه‌ای محدود با پشتیبانی‌های تخصصی و اعتباری فراهم نیامده است. این مهم با پیشرفت روزافزون دانش و فناوری سبب آزادسازی و دسترسی عمومی داده‌های مکانی ـ زمانی میان و بزرگ مقیاس در طیفی گوناگون شد؛ آنچه که رهاورد بیش از سه دهه پایش پیوسته پوسته زمین از فراز جو در مدارهای گوناگون توسط ماهواره‌های چند سنجنده‌ای به تصویر کشیده شده است.

از ویژگی‌های قابل توجه در چنین نقشه‌هایی موسوم به «نسل دوم نقشه‌های زمین‌شناختی»، سرعت بالای مطالعات، یکپارچگی لژاند و واحدهای زمین‌شناختی، کاهش کمی معنی‌دار در استفاده از آنالیزهای دستگاهی، اقتصادی‌بودن هم‌زمان فرایند تولید اطلاعات با حفظ دقت و استاندارد روزآمد جهانی به همراه بانک اطلاعاتی پشتیبان است و پرواضح آنکه فرایند و کیفیت تولید نقشه‌های موضوعی یکپارچه سرورپایه در وابستگی مطلق به داده‌های ورودی، چه داده‌های از پیش موجود و چه داده‌های تولیدی در مسیر فرایند مطالعات زمین‌شناختی است که در تمامی گام‌های اجرائی نیازمند حضور گروه کارشناسی در طیف گسترده‌ای از تخصص‌های گوناگون علوم زمین و علوم پایه در پیوند با موضوع خواهد بود. ماهیت پردازش لایه‌لایه و چندباره اطلاعات مکانی و تلفیق برخط آن با داده‌های از پیش موجود چه در گستره هدف و چه در مناطق پیرامونی از جمله مواردی است که متناسب با میزان و دقت داده‌های به‌کار‌گرفته تعیین‌کننده ضریب عدم قطعیت نهایی خواهد بود. انجام این فرایند دقت و عدم قطعیت نقشه‌های زمین‌شناسی نسل دوم سرورپایه را نه تنها از ضریبی کیفی (حدس و گمان) به کمی (عدادی) ارتقا می‌دهد که ضریب خطای هر واحد را نسبت به واحد پیرامونی تعیین می‌کند. از دیگر ویژگی‌های قابل اتکا و قابل ذکر برای نقشه زمین‌شناسی یکپارچه، ویژگی پویایی نقشه‌های موسوم به نقشه‌های نسل دوم است. نقشه‌های دینامیک زمین‌شناسی «نسل دوم» از یکپارچگی بر پایه بیشینه اشتراک در ویژگی‌های فیزیکی، بافت، ساخت و سنی هر واحد بهره‌مند است. از این رو در بازتولید نقشه‌های تفکیکی بر پایه استانداردهای پذیرفته‌شده بین‌المللی در کمال سادگی در کاربری، بسیار پویا و کاربردی است که به گواه سازمان‌های زمین‌شناسی پیشرو در کشورهای اروپایی آن را پیش‌نیازی بر تولید نقشه‌های سه‌بعدی، به‌عنوان شاه‌کلیدی بر اکتشاف منابع معدنی زیرسطحی در سده بیست‌ویکم دانسته‌اند. امروزه مدیریت و ارزش‌گذاری راهبردی داده، چه از نگاه امنیتی و چه از منظر تجاری، بیش از پیش در گرو زمان دانسته می‌شود. از این رو، در کشور‌های در حال توسعه همچون ایران نیز نظر به رشد و توسعه روزافزون دانش و فناوری جهانی و جاذبه‌های مهاجرتی در آرزوی رفاه و... از یک سو و نبود توازن داخلی در برآورد نیاز و تأمین نیروی انسانی کارآمد و کاهش چشمگیر و فزاینده انگیزش در میان دانشجویان علوم پایه (به‌ویژه دانشجویان زمین‌شناسی) از دیگر سو، تغییر پارادایم مدیریت منابع انسانی و همین‌طور در تولید اطلاعات پایه و تهیه نقشه‌های یکپارچه سرورپایه (نقشه‌های نسل دوم) در پوشش سراسری کشور، هم‌زمان با آموزش، بومی‌‌سازی و به‌کارگیری شبکه دانشگاهی و پژوهشی بومی ‌ منطقه‌ای کشور با پرهیز از فربه‌سازی و بزرگ‌کردن بدنه سنگین و ناکارای دولت، از جمله نیاز ناگزیر پیش‌روی کشور در چشم‌انداز توسعه پایدار و تاب‌آوری در مقیاس بین‌المللی و دستیابی به اهداف راهبردی آمایش سرزمین در سطح ملی است.

بنابراین با تأکید بر آموزش و توسعه بخش خصوصی، با توجه به پتانسیل بالا از وجود نیروی انسانی جوان دانشجویی، با فراهم‌‌کردن بهنگام بستر اجرائی تغییر الگو در گذر ناگزیر از سنت به مدرنیته با تهیه نقشه‌های نوین زمین‌شناختی موضوعی در بهره‌گیری از هوش مصنوعی و فناوری‌های روزآمد جهانی نه تنها ناممکن نخواهد بود که در بازه زمانی برنامه هفتم توسعه برای پوشش سراسری ایران‌زمین میسر می‌کند! فراموش نکنیم که نه تنها در کشورهای پیشرو و قاره سبز که در همین نزدیکی‌ها در قاره کهن هم، کشوری همچون قزاقستان با مساحتی به‌مراتب سترگ‌تر از گستره ایران (1.6~/2.7~) دستیابی به پوشش سراسری نقشه‌های زمین‌شناسی جدید خود را در مناقصه بین‌المللی برای سال 2026 هدف‌گذاری کرده است! در حالی که در ایران در میانه رقابت شتابان جهانی، جمعی با تکیه بر نادانی‌ها و سیاست‌های سده نوزدهمی، با پشت‌کردن به منافع ملی، ناباورانه همچنان اصرار بر نواختن طبلی کهنه و البته بدنوا به بدترین وجه ممکن دارند.

ولی چه خوش گفت سعدی شیراز که:

عمر برف است و آفتاب تموز / اندکی ماند و خواجه غره هنوز

ای تهی‌دست رفته در بازار/ ترسمت پر نیاوری دستار!

* رئیس کرسی یونسکو در مخاطرات زمین‌شناختی ساحلی

پژوهشکده علوم زمین، سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور