دشواری تهیه کتاب درسی برای دانش‌آموزان
عاملی مهجور در امکان بازماندگی از تحصیل
هر‌ساله با شروع سال تحصیلی بسیاری از فعالان حوزه آموزش کودکان با مشکل تهیه کتاب درسی مواجه می‌شوند. در سال‌های گذشته به روش‌های مختلف تلاش می‌شد که بتوان با شکاف‌های موجود در ساختار اداری، این مسئله را دور زد. در اواخر دهه ۹۰، کتاب‌های درسی مورد‌نیاز دانش‌آموزان اتباع، با کد ملی ایرانیان تهیه می‌شد.
صبا قدیمی،کارشناس مهاجرت اندیشکده دیاران: هر‌ساله با شروع سال تحصیلی بسیاری از فعالان حوزه آموزش کودکان با مشکل تهیه کتاب درسی مواجه می‌شوند. در سال‌های گذشته به روش‌های مختلف تلاش می‌شد که بتوان با شکاف‌های موجود در ساختار اداری، این مسئله را دور زد. در اواخر دهه ۹۰، کتاب‌های درسی مورد‌نیاز دانش‌آموزان اتباع، با کد ملی ایرانیان تهیه می‌شد. به این صورت که بدون توجه به رده سنی ایرانیانی که کد ملی آنان برای تهیه کتاب‌های درسی گزارش می‌شد، امکان تهیه کتاب برای دانش‌آموزان مهاجر فراهم می‌شد.
هر‌ساله برای دریافت کتاب درسی، موانع دیگری ایجاد شد و تهیه کتاب درسی سخت‌تر امکان‌پذیر شد. با این وجود، معمولا تلاش می‌شد از روش‌های گوناگون از‌جمله گفت‌وگو و رایزنی با سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، مصاحبه در مطبوعات و... کتاب‌های مورد‌نیاز دانش‌آموزان تهیه شود. در برخی از موارد، اقدامات صورت‌گرفته موفقیت‌آمیز بوده است. در نتیجه بسیاری از دانش‌آموزانی که نمی‌توانستند در مدرسه تحصیل کنند، می‌توانستند مانند دیگر همسالان خود از محتواهای درسی یکسانی بهره‌مند شوند.
بسیاری از دانش‌آموزانی که پشت در‌های مدرسه می‌ماندند، می‌توانستند به سازمان‌های مردم‌نهاد فعال در حوزه آموزش کودکان یا مدرسه‌های خودگردان مراجعه کنند و از آموزش جا نمانند. بسیاری از سازمان‌های مردم‌نهاد و مدارس خودگردان کتاب‌های درسی رسمی را مبنای آموزش خود قرار می‌دهند، به امید اینکه دانش‌آموزان در سال تحصیلی آینده بتوانند به مدارس دولتی راه یابند. برای ادامه تحصیل در مدرسه‌های رسمی نیاز است دانش‌آموزانی که سال‌های تحصیلی قبلی خود را در مدرسه‌های خودگردان یا سازمان‌های مردم‌نهاد گذرانده‌اند، در آزمون سنجش پایه تحصیلی شرکت کنند. مبنای آزمون سنجش نیز کتاب‌های درسی است.
در سال تحصیلی جاری اعلام شد که برای دانش‌آموزان غیرایرانی، ارائه کتاب‌های درسی صرفا با شناسه یکتا ارائه خواهد شد. داشتن کد یکتا به معنی داشتن مدارک اقامتی معتبر است. همچنین داشتن کد یکتا یعنی دانش‌آموزانی که مدرک اقامتی معتبر دارند، توانستند در سامانه سهما -سایت سازمان ملی مهاجرت ـ ثبت‌نام کنند. با توجه به موج مهاجرت به ایران، بسیاری از دانش‌آموزانی که مدرک اقامتی ندارند یا آنکه مدرک اقامتی آنان دچار مشکل است، نمی‌توانند کتاب درسی تهیه کنند.
به نظر می‌رسد دانش‌آموزان افغانستانی حاضر در ایران به پنج دسته تقسیم می‌شوند. کسانی که مدرک‌های هویتی رسمی و معتبر دارند، می‌توانند پس از پیگیری‌های لازم وارد مدرسه شوند. دسته دوم شامل افرادی می‌شود با وجود داشتن مدرک‌های معتبر، به دلیل اتمام ظرفیت مدرسه‌ها نمی‌توانند به مدرسه راه یابند. دسته سوم شامل دانش‌آموزانی می‌شود که با وجود آنکه خانواده آنان در آخرین طرح سرشماری که در سال ۱۴۰۱ اجرا شده است، شرکت کرده، با برخورد سلیقه کارمندان مربوطه مواجه شدند و به آنان گفته شده نیاز نیست برای فرزندان خود ثبت‌نام کنند؛ در نتیجه این کودکان در آخرین سرشماری لحاظ نشده‌اند. دسته چهارم شامل کودکانی است که پدر و مادر آنان مدرک اقامتی یکسان ندارند. در این مورد در ابتدا لازم است مدرک اقامتی‌شان به شکلی دیگر از مدرک تبدیل شود؛ پس از یکسان‌سازی مدرک اقامتی والدین، آنان می‌توانند اقدام به دریافت مدرک اقامتی کنند. دسته آخر شامل کودکانی است که خانواده آنان و خودشان هیچ‌گونه مدرک و اوراق هویتی معتبری ندارند. دسته آخر بیشتر خانواده‌هایی را در بر می‌گیرد که پس از آخرین طرح سرشماری در سال ۱۴۰۱ وارد ایران شده‌اند. همچنین گروه‌هایی از اتباع که در طرح‌های سرشماری بعدی شرکت نکرده‌اند و مدرک سرشماری آنان فاقد ارزش و اعتبار است.
به‌جز دو دسته اول طبقه‌بندی یادشده که شامل دانش‌آموزان با اوراق هویتی رسمی می‌شود، امکان تهیه کتاب برای دیگر دانش‌آموزان وجود ندارد. بسیاری از معلمان و مدیران مدرسه‌های خودگردان، سازمان‌های مردم‌نهاد و دیگر فعالان مستقل در حوزه آموزش کودکان با مشکلی اساسی دست‌و‌پنجه نرم می‌کنند.
کتاب درسی برای دانش‌آموزان مقطع دبستان و پیش‌دبستانی بسیار حائز اهمیت است. بسیاری از مواد درسی همراه با مثال‌ها و تمرین‌هایی است که در کتاب درسی باید نوشته شود. نداشتن کتاب درسی باعث اختلال در یادگیری و کاهش علاقه و رغبت دانش‌آموزان به یادگیری می‌شود. کاهش رغبت دانش‌آموزان به دلیل استفاده از کتاب‌های درسی دست‌دوم و چه‌بسا دست‌سومی است که آنان مجبور هستند تمرین‌های نوشته‌شده توسط فردی دیگر را پاک کنند. کتاب‌ها معمولا کهنه، مندرس و چه‌بسا پاره هستند. تمامی این موارد علاوه بر صرف زمان، بنا بر گفته و تجربه معلمان، باعث سرخوردگی و عدم رغبت دانش‌آموزان می‌شود. برخی از معلمان تلاش می‌کنند به هر نحوی که شده است، حتی با هزینه‌های هنگفت تهیه کتاب آزاد، برای دانش‌آموزان به‌ویژه دانش‌آموزان پایه اول کتاب نو تهیه کنند. به نظر آنان این موضوع که دانش‌آموزان کتاب دست‌اول داشته باشند، نه‌تنها در انگیزه آنان تأثیرگذار است بلکه باعث می‌شود احساس ارزشمندی در آنان افزایش یابد. به نظر این دسته از معلمان، بسیار مهم است که دانش‌آموزان بدانند آنان حق بهره‌مندی از کتاب‌های تمیز و نو را دارند. توزیع مجدد کتاب‌های سال قبل به دانش‌آموزان به‌ویژه دانش‌آموزان کلاس اول، می‌تواند پیام‌‌های غیرمستقیم مخربی را برای آنان به همراه داشته باشد. آنان با مراجعه به مراکز چاپ، کتاب‌های اصلی مانند فارسی، ریاضی و... را با هزینه‌های بالا از ۴۵۰ هزار تومان تا ۷۰۰ هزار تومان تهیه کردند.
برخی دیگر از فعالان این عرصه تلاش کردند از کتاب‌های درسی دانش‌آموزان در سال‌های قبل استفاده کنند. بنا بر نظر این دسته از فعالان، آموزش دانش‌آموزان مهم است. تهیه کتاب‌های درسی با نرخ آزاد هزینه مضاعفی بر دوش خانواده‌هایی است که به‌سختی می‌توانند هزینه تحصیل کودکان خود را تأمین کنند. بنا بر نظر این دسته از فعالان حوزه آموزش باید در نظر داشت که معمولا هر خانواده اتباع تعداد بیشتری بچه از خانواده ایرانی مشابه خود دارد. ضریب هر هزینه اضافی برای خانواده اتباع بالاتر است. مهم این است که بتوان به هر طریقی شده در هزینه‌ها صرفه‌جویی کرد. استفاده از کتاب‌های درسی استفاده‌شده بهتر از تحمیل هزینه دیگر است. برخی دیگر از فعالان حوزه آموزش همچنان امیدوار هستند که بتوانند برای دانش‌آموزان خود کتاب درسی با هزینه دولتی تأمین کنند. آنان فقدان کتاب‌های درسی را با کپی‌کردن صفحات برای دانش‌آموزان جبران می‌کنند. تمامی راه‌هایی را که سال قبل برای تهیه طی کردند، پیگیری می‌کنند. با دیگر مراکزی که ممکن است بتوانند در تهیه کتاب درسی برای دانش‌آموزان در سال تحصیلی جاری کمک کنند، رایزنی و مکاتبه می‌کنند.
تمامی راه‌‌حل‌هایی که معلمان و مدیران در مدرسه‌های خودگردان و سازمان‌های مردم‌نهاد پیگیری می‌کنند، راه‌حل‌های کوتاه‌مدت و مبتنی بر ضرورت زمانِ تحصیل کودکان است. تأمین کتاب درسی برای دانش‌آموزان مهاجر هر‌ساله به شکل‌های مختلف، دردسرهای زیادی را برای فعالان حوزه آموزش کودکان مهاجر به همراه داشته است؛ از نبود کتاب تا تهیه کتاب با قیمت‌های بسیار بالا برای دانش‌آموزان. هر‌ساله با ایجاد موانع جدید، راه تهیه کتاب‌های درسی با هزینه‌های مضاعف پیوند می‌خورد. به نظر می‌رسد این موضوع هر‌ساله به شکل‌های مختلف بروز پیدا می‌کند، اما تصمیم جمعی و برنامه‌ریزی بلند‌مدتی برای حل تهیه کتاب درسی برای اتباع وجود ندارد. در نتیجه آن با وجود شرایط اقتصادی و اجتماعی کنونی، امکان تحصیل کودکان کاهش می‌یابد و ضریب بازماندگی از تحصیل و بی‌سواد دانش‌آموزان مهاجر را افزایش می‌دهد.
