گل یا پوچ اوراسیا

 ایران و شماری از کشورهای بلوک شرق، موسوم به اوراسیا روز دوشنبه چهارم دی‌ ۱۴۰۲ در سن‌پترزبورگ موافقت‌نامه تجارت آزاد امضا کردند. موافقت‌نامه‌ای که از نظر ایران راهکاری برای دورزدن تحریم‌های غرب است. دولت سیزدهم معتقد است که حجم تجارت با این کشورها به حدود دو‌برابر رسیده و امیدوار است که با حذف تعرفه‌های گمرکی با این کشورها صادرات و ارزآوری را بهبود دهد. با‌این‌حال بررسی دقیق آمارهای گمرک حاکی از آن است که نه‌تنها حجم تجارت با اوراسیا دو‌برابر نشده و تغییر محسوسی نداشته که تراز تجاری منفی است و واردات از این کشورها بر صادرات می‌چربد. ایران پیش از این در ابتدای دهه 90، موافقت‌نامه تجارت ترجیحی را با ترکیه امضا کرده بود اما حاصل آن، بازشدن دروازه‌های واردات بی‌رویه به کشور و متضررشدن صنایع داخلی بود، بی‌آنکه بتواند تأثیر چشمگیری بر حجم صادرات کشور داشته باشد.

تجارت آزاد با بلوک شرق

دولت از مدت‌ها قبل خبر داده است که بنا دارد تجارت آزاد با برخی کشورهای بلوک شرق را کلید بزند. مهدی صفری، معاون دیپلماسی اقتصادی وزیر امور خارجه، پیش از این به «شرق» خبر داده بود که در ۲۵ دسامبر موافقت‌نامه تجارت آزاد بین ایران و اتحادیه اوراسیا در سن‌پترزبورگ امضا می‌شود. موافقت‌نامه‌ای که ایران از آبان‌ ۱۳۹۹ به دنبال آن بوده است تا با تقویت تجارت با پنج کشور بلوک اقتصادی اوراسیا یعنی ارمنستان، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان و بلاروس راهی برای گریز از تنگناهای تحریم پیدا کند. اتحادیه اوراسیا که فعالیت خود را از ژانویه ۲۰۱۵ آغاز کرده است، تولید ناخالص داخلی حدود ‌هزار و ۹۰۰ میلیارد دلار دارد. عددی که البته چندان بزرگ نیست و فقط یک ایالت آمریکا یعنی کالیفرنیا حدود ۱.۶ برابر این اتحادیه تولید ناخالص داخلی دارد.

بر اساس اعلام صندوق جهانی پول تولید ناخالص داخلی ایالت کالیفرنیای آمریکا در سال ۲۰۱۹ حدود سه هزار و ۱۴۰ میلیارد دلار تولید ناخالص داخلی داشته است. با‌این‌حال گرفتاری‌های تحریم سبب شده است ایران به سمت بلوک اقتصادی‌ای گرایش پیدا کند که برخی کشورهای حاصل از فروپاشی شوروی را گرد هم آورده است. حالا دولت سیزدهم می‌گوید مذاکرات فشرده برای اجرای تجارت ترجیحی و نهایی‌شدن تجارت آزاد بین ایران و پنج کشور اتحادیه اوراسیا به نتیجه رسیده است و سند آن در حاشیه اجلاس سران اتحادیه در سنت‌پترزبورگ روسیه نهایی می‌شود. مهر در گزارشی به نقل از سازمان توسعه تجارت نوشته است که براساس این موافقت‌نامه بیشتر از ۸۷ درصد کالاهای تجاری بین ایران و کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا از عوارض گمرکی معاف می‌شود.

چندی پیش آندری اسلپنف، وزیر تجارت اتحادیه اوراسیا، در نشستی خبری به موافقت‌نامه تجارت آزاد ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا اشاره کرده و گفته بود که ایران بازاری بزرگ دارد و همسایگی با روسیه و نقش کلیدی ایران در کریدور حمل‌ونقل شمال-جنوب، امضای این موافقت‌نامه را بسیار حائز اهمیت کرده است. به گزارش ایرنا او تأکید کرده بود «این موافقت‌نامه فرصتی استثنائی برای حضور کشورهای اوراسیا در بازار ایران فراهم می‌کند؛ چراکه تعرفه گمرکی برای صادرکنندگان روسی از ۳۰ درصد به ۴.۵ درصد کاهش خواهد داشت». هرچند دولت می‌گوید بناست حجم تجارت ایران با کشورهای عضو اتحادیه در کوتاه‌مدت به ۲۰ میلیارد دلار و در بلندمدت به ۴۰ میلیارد دلار برسد اما این مهم است که تجارت با چنین ارقام درشتی به معنی واردات بی‌رویه نباشد. کما اینکه سابقه امضای قرارداد تجارت ترجیحی با ترکیه، نگرانی‌هایی ایجاد کرده است؛ دغدغه‌هایی مثل اینکه درهای واردات بی‌رویه به کشور باز شود و صنایع متضرر شوند و از آن سو خام‌فروشی در صادرات اوج بگیرد.

همان‌گونه که این اتفاق در تجربه تجارت ترجیحی با ترکیه رخ داد و غلامحسین شافعی، رئیس سابق اتاق ایران، زبان به انتقاد از آن گشود. او در گفت‌وگویی به فارس توضیح داده بود که «اتاق ایران تبعات تجارت ترجیحی با ترکیه را بررسی کرده و بر مبنای این پژوهش، تجارت ترجیحی با ترکیه منجر به رشد صادرات نشده است».

با‌این‌حال قرارداد تجارت ترجیحی بین ایران و اوراسیا باید به تأیید مجلس ایران و مجلس کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا برسد.

ادعای دو برابر شدن تجارت ایران و اوراسیا

در این میان اما بد نیست اشاره‌ای به تجارت بین ایران و اوراسیا بیندازیم و البته اعداد عجیب و غریبی که برخی اعضای کابینه سیزدهم برای آن قائل شده‌اند. اعدادی که با جزئیات آماری گزارش گمرک تطابق ندارد. در ۳۰ آبان امسال باشگاه خبرنگاران جوان از قول میرهادی سیدی، مشاور امور بین‌الملل و‌ توافق‌نامه‌های تجاری سازمان توسعه تجارت ایران نوشته است که «حجم تجارت بین ایران و اوراسیا ۲.۵ میلیارد دلار بوده که به پنج میلیارد دلار رسیده است!».

او تأکید کرده است «پیش از اجرای موافقت‌نامه ایران و اوراسیا، نه‌تنها تجارت افزایش پیدا کرده است‌ بلکه ترکیب تجارت هم از کالاهایی که به‌صورت سنتی دهه‌ها تجارت می‌شده است به‌صورت معناداری تغییر پیدا کرده و سهم کالاهای صنعتی بیش از دو‌برابر شده است».

فارس هم در ۲۰ آبان امسال مدعی شد که حجم تجارت ایران با کشورهای عضو اوراسیا در هفت ماه سال جاری به ۴.۲ میلیارد دلار رسیده و به گزارش گمرک استناد کرده است! به‌جز این روزنامه دولت هم نوشته که جهش ۱۰۰ درصدی در تجارت ایران و اوراسیا رخ داده است و «حجم تجارت ایران با کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا در گذشته (قبل از آنکه مذاکراتی شکل بگیرد) و در بالاترین میزان حدود ۲.۴ میلیارد دلار بود اما در سه سال گذشته با اجرای موافقت‌نامه تجارت ترجیحی، عدد یادشده به پنج میلیارد دلار افزایش یافته و پیش‌بینی می‌شود با شروع تجارت آزاد، حجم مبادلات تجاری کشورمان با اوراسیا به بیش از دو‌برابر برسد».

در همین زمینه مهدی صفری، معاون دیپلماسی اقتصادی وزیر امور خارجه به «شرق» گفت که «تجارت ایران و اوراسیا در هشت ماه گذشته به پنج میلیارد دلار رسیده است».

شکاف بین ادعای دولت و داده‌های گمرک

با‌این‌حال بررسی جداول تفکیکی گمرک از تجارت ایران با کشورهای اوراسیا خلاف این ادعا را به اثبات می‌رساند.

گزارش گمرک نشان می‌دهد که در هشت‌ماهه ابتدای سال ۱۴۰۲ ارزش واردات ایران از کشورهای اوراسیا یک میلیارد و ۲۷۰ میلیون و ۴۰۰ هزار و ۵۳۱ دلار و ارزش صادرات ایران به کشورهای اوراسیا یک میلیارد و ۷۳ میلیون و ۶۹۹ هزار و ۵۰۲ دلار بوده است. به این ترتیب ارزش تجارت ایران و اوراسیا در هشت‌ماهه ابتدای امسال دو‌میلیارد و ۳۴۴ میلیون و ۱۰۰ هزار و ۳۳ دلار بوده است.

به‌این‌ترتیب نه‌تنها ارزش تجارت ایران و اوراسیا در هشت‌ماهه ابتدای امسال به ۲.۵ میلیارد دلار هم نرسیده است که برخی متولیان و رسانه‌های نزدیک به دولت عدد تجارت ایران و اوراسیا را بیشتر از دو‌برابر رقم واقعی اعلام کرده‌اند. گذشته از این تراز تجاری بین ایران و اوراسیا هم منفی بوده و واردات بر صادرات پیشی گرفته است.

نگاهی جزئی‌تر به گزارش گمرک نشان می‌دهد که در هشت ماه ابتدای سال ۱۴۰۲ میزان واردات ایران از روسیه حدود دو میلیون و ۲۵۳ هزار و ۶۵۵ تن به ارزش یک‌میلیارد و ۱۳۹ میلیون و ۸۴۴ هزار و ۷۵ دلار بوده است. وزن واردات از قزاقستان در این مدت حدود ۱۰۶ هزار و ۳۷۰ تن و به ارزش ۴۷ میلیون و ۶۱۵ هزار و ۹۵۰ دلار بود. میزان واردات از بلاروس هم نزدیک به ۱۹ هزار و ۴۱۶ تن و به ارزش ۴۳ میلیون و ۹۹۱ هزار و ۶۵۳ دلار ثبت شده است.

واردات از ارمنستان هم در این بازه زمانی به وزن تقریبی هشت هزار و ۶۵۶ تن و به ارزش ۳۴ میلیون و ۵۰۶ هزار و ۲۸۹ دلار بوده است. پس از آن قرقیزستان هم در این مدت حدود هزار و ۹۴۲ تن کالا به ارزش چهار میلیون و ۴۴۲ هزار و ۴۶۴ دلار به ایران صادر کرده است.

درباره جزئیات صادرات ایران به اوراسیا در هشت ماه ابتدای سال ۱۴۰۲ باید گفت که در این مدت ایران حدود یک میلیون و ۴۹۴ هزار و ۶۶۳ تن کالا به ارزش ۶۱۶ میلیون و ۲۴۶ هزار و ۲۱۰ دلار به روسیه صادر کرده است.

پس از آن میزان صادرات ایران به ارمنستان در یک بازه هشت‌ماهه نزدیک به ۹۲۹ هزار و ۴۲۲ تن و به ارزش ۲۷۱ میلیون و ۵۳۵ هزار و ۲۸۲ دلار گزارش شده است. میزان صادرات ایران به قزاقستان در این مدت، حدود ۳۰۴ هزار و ۹۷۹ تن به ارزش ۱۲۳ میلیون و ۸۵۴ هزار و ۳۲ دلار بوده است. رقم صادرات به قیرقزستان نزدیک به ۳۶ هزار و ۳۳۷ تن و به ارزش ۴۹ میلیون و ۷۰۸ هزار و ۷۱۷ دلار ثبت شده است. صادرات به بلاروس هم حدود ۱۲ هزار و ۳۴۰ تن و به ارزش ۱۲ میلیون و ۳۵۵ هزار و ۲۶۱ دلار برآورد شده است.