زلزله بم و درس‌های نیاموخته
برج‌سازی روی گسل‌های فعال یعنی ویرانه‌های بم را نادیده گرفته‌ایم
پنجم دی‌ماه بیستمین سالروز زمین‌لرزه ۱۳۸۲ بم در استان کرمان بود. با مرور آنچه در سال‌های اخیر در توسعه شهری در ایران و در منطقه پیرامون ما رخ داده است، متوجه می‌شویم که درسی مهم را از آن فاجعه بزرگ هنوز نگرفته‌ایم.
مهدی زارع*:پنجم دی‌ماه بیستمین سالروز زمین‌لرزه ۱۳۸۲ بم در استان کرمان بود. با مرور آنچه در سال‌های اخیر در توسعه شهری در ایران و در منطقه پیرامون ما رخ داده است، متوجه می‌شویم که درسی مهم را از آن فاجعه بزرگ هنوز نگرفته‌ایم.
همچنان مدیران اجرائی و شهری بر این باورند که با رعایت آیین‌نامه زلزله و همچنین مطالعه ویژه ساختگاه ساخت ساختمان در هرجا حتی روی گسل‌های فعال و لرزه‌زا و توسعه شهر در آن منطقه‌های خطرناک بلامانع است. برج‌سازی و ساخت هتل نیز روی گسل شمال تهران از این نظر اشکالی ندارد. در ۲۷ آذر ۱۴۰۲ رئیس کمیته عمران شورای شهر تهران در مصاحبه با روزنامه «شرق» در پاسخ به پرسش «بعد از زلزله ترکیه از شما درباره ساخت‌وساز آن هتل در حریم گسلی پرسیدم و شما نگران تکرار اتفاقات مشابه بودید. با توجه به اینکه این هتل ۳۰ طبقه در حریم گسلی قرار دارد، ساخت آن در این محدوده خطرآفرین نیست؟»، گفت: «ما اصلا چیزی به اسم حریم گسل نداریم. این تعریفی از خود ما است که می‌گوییم اینجا گسل است و تا چند صد متر در اطراف آن چیزی ساخته نشود یا ارتفاع ساختمان را مثلا بیش از حد بالا نبرید، به خاطر وضعیت گسل. همه اینها براساس شناختی است که باید ما از گسل داشته باشیم. وضعیت گسل را نمی‌دانیم. اینکه دقیقا چگونه است و اصلا دقیقا تا کجا آمده... چون آن‌قدر ساختمان ساخته شده که دیگر حتی ماهواره‌ای هم نمی‌تواند تشخیص بدهد که مسیر گسل کجاست... درباره احداث ساختمان بلندمرتبه در شمال تهران هم باید روی گسل شناخت داشته باشیم و بعد بیاییم بگوییم طراحی کنند. بعد بگوییم اگر ضرورت دارد، برو آنجا روی گسل بساز و اگر ضرورت ندارد، جانمایی آن را عوض کن. ما استانداردی نداریم که بگوید حریم گسل را چگونه نگه دارید. اصلا در استاندارد دنیا چنین چیزی نداریم. شما باید تشخیص دهید گسل چقدر است، عمق گسل چقدر است... در گسلی که در ترکیه باز شد، 200 متر دهانه گسل در عمق 30 متر باز شد. ما اگر بگوییم یک ساختمان آنجا ساخته شود، با چنین دهنه‌ای، آن ساختمان را در خودش می‌بلعد. براساس این است که می‌گویم ما باید شناختی قوی از گسل‌ها داشته باشیم».
زلزله 05/10/1382 بم نشان داد که ساخت‌وساز و گسترش شهرهای ایران نزدیک پهنه گسله می‌تواند به فاجعه‌ای در حد زلزله بم یا بیش از آن منجر شود. وضع تخریب در شهر بم به گونه‌ای بود که هرچه به سوی شرق بم و جایی که گسل بم و گسیختگی جدید آن در پنجم دی‌ماه ۱۳۸۲ نزدیک می‌شدیم، مشاهده می‌شد که تخریب بیشتر بود. به نحوی که بخش شرقی شهر -در مجاورت گسل- کاملا تخریب شد و بخش غربی بم که دورتر از گسل بود، بسیار کم آسیب دید و بسیاری از بناها در همان شهر بم و در بخش‌های دور از گسل بم واقع در غرب این شهر حتی بدون آسیب باقی ماندند. بیشتر تلفات و خسارت زلزله بم با 26هزارو 271 نفر کشته ثبت‌شده و حدود یک میلیارد دلار خسارت، در همان بخش شرقی بم رخ داد. توجه کنید که این موضوع کاملا شفاف است و به‌هیچ‌‌عنوان نمی‌توان آن را با سفسطه با مسائل فرعی مخلوط کرد: خسارت‌های زلزله بم در محدوده نزدیک گسل بم (سوی شرقی و شمال شرق شهر) بسیار بیشتر از بخش‌های غربی آن بود. زلزله بم نماد واضح خراب‌ترشدن نواحی نزدیک گسل به نسبت نواحی دور از آن حتی در شهر کوچکی مانند بم بود. تأکید بر به‌کارگیری آیین‌نامه‌ها یا مطالعات ویژه ساختگاه برای مجاز نشان‌‌دادن برج‌سازی و شهرسازی روی گسل فعالی مانند گسل شمال تهران نادیده‌گرفتن درس زلزله بم است. زلزله بم (۱۳۸۲) احتمال گسیختگی مستقیم در محل و در نزدیگی گسل‌های فعال و جنبش‌های بسیار شدیدتر را به صورت عینی نشان داد. چیزی که در زلزله بم به صورت بروز اثرهای حوزه نزدیک گسل و تکان‌های بسیار شدید در راستای قائم (در جهت بالا و پایین) و در راستای افقی در جهت عمود بر گسل بروز کرد.
در دنیا هم برای این موضوع قوانین شفاف در کشورهای پیشرفته و لرزه‌خیز وجود دارد: ساخت بناهای مهم و محل‌های تجمع انسانی بر پهنه گسل فعال در آیین‌نامه‌های مهم در کشورهای لرزه‌خیز (مانند کالیفرنیای آمریکا و نیوزیلند) ممنوع است. تنها بناهای معمولی و ساختمان‌های یکی دو طبقه با رعایت مقررات خاص بیمه مجازند. در ایران هم حریم گسل تعریف شده و به‌ویژه در شهر تهران این موضوع کاملا شفاف است.
در زلزله‌های ترکیه در ۶ فوریه ۲۰۲۳ نیز مطالعات دقیقی هم از سوی تیم ما و هم پژوهشگران سایر کشورها انجام شده و مسئله کاملا شناخته شده است. دو زمین‌لرزه در ترکیه در ششم فوریه 2023 (17 بهمن 1401) با بزرگای به ترتیب 7.8 و 7.5 موجب تخریب وسیع در ترکیه و سوریه شد. زمین‌لرزه‌ها در پهنه گسلی آناتولی شرقی و گسیختگی گسل در زلزله اول در حدود 290 کیلومتر و در زلزله دوم حدود 120 کیلومتر بود. این زلزله‌ها به‌ویژه به دلیل ساخت‌وساز ضعیف و غیرقانونی ساختمان‌هایی مرگبار شد که بیشتر در دو دهه اخیر ساخته شده بودند. حدود ۵۱ هزار نفر در ترکیه کشته شدند که حدود ۳۶ هزار نفر از آنها (70 درصد از تلفات) در استان‌های آدیامان، الازیگ، هاتای، قهرمان‌مرعش و مالاتیا ساکن بودند؛ شهرها و مناطق مسکونی مجاور گسیختگی سطحی گسل زمین‌لرزه‌ای.
* استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله
