از وسط معرکه...

مریم لطفی:‌ «بر بیابان‌های پوشیده از ترکش‌های تیز خمپاره راه رفتیم و از آلونک‌هایی که آوارگان از جعبه‌های خالی مهمات ساخته بودند عکس گرفتیم. دیگر از سوت خمپاره‌ها، اندازه، زاویه و فاصله آن را می‌توانستیم تشخیص دهیم. دیگر مرگ حساب فاصله و زمان بود. همین». این بخش کوتاهی از یادداشت کاوه گلستان است که با عنوان «از وسط معرکه...» در سال 1369 در مجله «دنیای سخن» منتشر شد. عکاس و خبرنگاری که به زعم تمام دوستان و اطرافیانش همیشه در وسط معرکه بود و در آخر هم در سال 1382 در میانه میدان و در خط مقدم جنگ آمریکا علیه عراق، در شهر مرزی کفری بر اثر انفجار مین کشته شد.

20 سال از این واقعه گذشته است، اما هنوز هم خبرنگاران در میان معرکه‌اند و به تعبیر گلستان از سوت خمپاره‌ها، اندازه، زاویه و فاصله آن را تشخیص می‌دهند. هنوز در گوشه و کنار جهان جنگ است و «اسماعیل‌ها به‌راستی ذبح می‌شوند»؛ در غزه، در اوکراین، یمن و در هر گوشه و کناری که صدای خمپاره باشد و حتی نباشد.

روز جمعه، 29 دی‌ماه، دفتر اطلاع‌رسانی دولتی در غزه خبر داد که در جریان حملات اسرائیل به نوار غزه در هفتم اکتبر تاکنون، شمار کشته‌شدگان خبرنگار و روزنامه‌نگار در نوار غزه به ۱۱۹ نفر رسیده‌ است. پیش از آن ایرنا به نقل از خبرگزاری شهاب گفته بود که «عبدالله ایاد بریص» خبرنگار فلسطینی و چند عضو خانواده او در جریان بمباران خانه‌اش در خان‌یونس کشته شدند. دفتر اطلاع‌رسانی دولتی فلسطین در نوار غزه از شهادت دو خبرنگار فلسطینی به نام‌های «حمزه وائل الدحدوح» فرزند وائل الدحدوح خبرنگار شبکه الجزیره و «مصطفی ثریا» خبر داده بود. این دو نفر در جریان حمله ارتش اسرائیل به خودروی حامل آنها که برای پوشش خبری در حال حرکت بودند، جان باختند.

فدراسیون بین‌المللی روزنامه‌نگاران در یکی از تازه‌ترین گزارش‌های خود در جزئیاتی گفته است که در بیست‌ونهم دسامبر، جابر ابوحدروس، خبرنگار شبکه القدس، در حمله هوایی به خانه‌اش کشته شد. در بیست‌وهشتم دسامبر، احمد خیرالدین عکاس خبرنگار تلویزیون الاقصی و همچنین محمد خیرالدین، کارمند آرشیو این تلویزیون، در یک حمله هوایی که خانه آنان را در بیت لاهیا در شمال غزه هدف قرار داد، کشته شدند.

در بیست‌وچهارم دسامبر جسد مهندس حثیفه لولو، کارمند «رادیو زندانیان» که قبلا برای تلویزیون قدس کار می‌کرد، به همراه همسر، دختر و تعداد زیادی از اعضای خانواده‌اش پس از حمله هوایی به خانه‌اش در غزه پیدا شد. در همین روز مرگ دو روزنامه‌نگار دیگر نیز تأیید شد: محمد سعیدی (خلیفه)، روزنامه‌نگار و مدیر تلویزیون الاقصی، در یک حمله هوایی که خانه او را در النصیرات غزه هدف قرار داد، کشته شد و محمد عبدالخالق الغف، خبرنگار عکاس خبرگزاری الرای نیز هنگام گزارش جنگ در غزه جان خود را از دست داد.

در بیست‌وسوم دسامبر، احمد جمال مدحون، معاون مدیر خبرگزاری الرای در یک حمله هوایی که شمال غزه را هدف قرار داد، کشته شد. محمدناصر ابوهویدی، عکاس خبرنگار روزنامه استقلال نیز بیست‌ودوم دسامبر در جریان پوشش خبری جنگ در شجاعیه در غزه کشته شد.

حنین علی القشتان، خبرنگار رادیو صوت الوطن، در هفدهم دسامبر به‌ همراه اعضای خانواده‌اش در حمله اسرائیل به اردوگاه پناهندگان نصیرات در نوار غزه کشته شد. در پانزدهم دسامبر، کشته‌شدن سامر ابودقه فیلم‌بردار الجزیره عربی تأیید شد. او در حین پوشش خبری پیامدهای حملات اسرائیل به مدرسه‌ای در خان‌یونس در جنوب نوار غزه، در حمله هواپیمای بدون سرنشین کشته شد. در همین حمله، وائل الدحدوح، رئیس دفتر الجزیره در غزه نیز زخمی شد.

در سیزدهم دسامبر، سندیکای روزنامه‌نگاران فلسطینی کشته‌شدن عبدالکریم عوده خبرنگار و کارمند سابق المیادین را تأیید کرد. عوده در حمله هوایی اسرائیل به اردوگاه آوارگان نصریات در نوار غزه جان خود را از دست داد. علا عطالله، روزنامه‌نگار، در نهم دسامبر به همراه 9 نفر از اعضای خانواده‌اش در حمله هوایی اسرائیل به محله الدراج در شهر غزه کشته شد. در همان روز، محمد ابوسمره، عکاس خبری نیز در نتیجه بمباران اسرائیل در جنوب نوار غزه جان خود را از دست داد.

قتل و کشتار بی‌سابقه روزنامه‌نگاران در نوار غزه در حالی اتفاق می‌افتد که دفتر رسانه‌ای دولت غزه در بیانیه‌ای اعلام کرد ارتش رژیم صهیونیستی به‌طور عامدانه خبرنگاران فلسطینی را از ابتدای این جنگ هدف قرار داده است تا مانع اطلاع‌رسانی و مخابره جنایات آنها شود. همچنین اعلام کرده است تعداد شهدای خبرنگار فلسطینی که از هفتم اکتبر و در جریان حملات اخیر رژیم صهیونیستی به نوار غزه به شهادت رسیده‌اند، بیش از مجموع خبرنگاران کشته‌شده در سال‌های 2021 و 2022 در سراسر جهان است؛ «بر اساس آمارهای منتشرشده در سال‌های 2021 و 2022 در سراسر جهان مجموعا 109 خبرنگار کشته شده‌اند که این تعداد برای غزه در حدود صد روز گذشته به 117 نفر افزایش پیدا کرد».

جاناتان داگر، رئیس بخش خاورمیانه گزارشگران بدون مرز گفته است: «آنچه در نوار غزه اتفاق می‌افتد، تراژدی عظیمی برای روزنامه‌نگاری و وضعیتی غیرعادی است. ما خواستار حمایت از خبرنگاران در نوار غزه و اجازه ورود خبرنگاران خارجی به این منطقه هستیم». این در حالی است که ارتش اسرائیل در هفته‌های اول جنگ در بیانیه‌ای که مخاطب آن خبرگزاری‌های بین‌المللی بودند، اعلام کرد که نمی‌تواند امنیت خبرنگارانی را که در نوار غزه فعالیت می‌کنند، تضمین کند.

نیمه آذر امسال، شبکه خبری الجزیره در گزارشی با این عنوان که «تحریریه به میدان جنگ اسرائیل علیه غزه تبدیل شده است»، اعلام کرد 750 خبرنگار که از حملات به روزنامه‌نگاران، روزنامه‌نگاری مستقل و همچنین تصویر رسانه‌ای جنگ آزرده بودند، نامه‌ای سرگشاده را امضا کردند و خواستار حمایت از روزنامه‌نگاران شدند. این نامه همچنین روزنامه‌نگاران را تشویق می‌کند که «حقیقت کامل را بدون ترس یا لطف بگویند» و از «اصطلاحات دقیقی که توسط سازمان‌های بین‌المللی حقوق بشر به خوبی تعریف شده‌اند» مانند «آپارتاید»، «پاکسازی قومی» و «نسل‌کشی» در گزارش‌ها استفاده کنند. در پایان نامه هم آمده است: «تحریف سخنان ما برای پنهان‌کردن شواهد جنایات جنگی یا ظلم اسرائیل به فلسطینیان، سوء‌رفتار روزنامه‌نگاری و کنارگذاشتن شفافیت اخلاقی است. فوریت این لحظه قابل اغراق نیست».

 

قوانینی برای محافظت از خبرنگاران

کشتار گسترده خبرنگاران در جریان حملات نظامی در حالی است که بنا بر دستورالعملی که وب‌سایت گزارشگران بدون مرز منتشر کرده است، مقررات خاصی در حقوق بین‌الملل برای حمایت از روزنامه‌نگاران در جریان درگیری‌های مسلحانه وجود دارد. بر اساس ماده 79 پروتکل الحاقی یک کنوانسیون ژنو، روزنامه‌نگاران در مناطق جنگی باید به‌عنوان غیرنظامیان محسوب شوند و از آنها محافظت شود؛ البته مشروط بر اینکه آنها نقشی در درگیری‌ها نداشته باشند.

سازمان غیردولتی «گزارشگران بدون مرز» اعلام کرده است بین سال‌های ۲۰۰۳ تا ۲۰۲۲، هزار‌و ۶۶۸ خبرنگار در جهان کشته شده‌اند؛ یعنی به‌طور متوسط سالانه ۸۰ روزنامه‌نگار. عراق و سوریه رتبه‌های نخست را در بین خطرناک‌ترین کشورها برای این حرفه به خود اختصاص داده‌اند. این سازمان اعلام کرده که فقط در کشور‌های سوریه و عراق، در 

20 سال اخیر 578 خبرنگار که شاهد درگیری بوده‌اند، کشته شده‌اند؛ یعنی بیش از یک‌سوم کل کشته‌شدگان. پس از این دو کشور، مکزیک با ۱۲۵، فیلیپین با ۱۰۷، پاکستان با ۹۳، افغانستان با ۸۱ و سومالی با ۷۸ خبرنگار کشته‌شده در رتبه‌های بعدی قرار دارند. بااین‌حال، از سال‌های ۲۰۱۲ و ۲۰۱۳ به‌عنوان «تاریک‌ترین سال‌ها» برای خبرنگاران یاد می‌کنند. در سال 2012، 144 خبرنگار و در سال 2013، 142 خبرنگار عمدتا به دلیل درگیری در سوریه کشته شده‌اند.

2023؛ مرگبار  برای خبرنگاران

بر اساس گزارش‌هاس منتشرشده از‌جمله گزارش یونسکو، سال 2023 سالی مرگبار برای خبرنگاران بود. 24 آذر امسال، فدراسیون بین‌المللی روزنامه‌نگاران گزارش داد که 94 روزنامه‌نگار و کارمند رسانه از‌جمله 9 زن در سال ۲۰۲۳ کشته شده‌اند. این گزارش از افزایش ۶۷‌درصدی کشتار روزنامه‌نگاران نسبت به مدت مشابه سال قبل حکایت دارد. در اروپا، اوکراینِ جنگ‌زده کشور خطرناکی برای خبرنگاران است و طبق اعلام فدراسیون، مرگ خبرنگاران در کشورهای افغانستان، فیلیپین، هند، چین و بنگلادش در منطقه آسیا و اقیانوسیه بیشتر بوده است.

به‌تازگی یونسکو نیز اعلام کرده است که شمار خبرنگاران کشته‌شده در سال ۲۰۲۳ در مقایسه با سه سال گذشته تقریبا دو برابر بوده است. علاوه بر تهدید مرگ در شرایط جنگی، این نهاد اعلام کرده که در سال 2023 تهدیدات قابل توجه دیگری هم نسبت به خبرنگاران گزارش شده است؛ مانند حمله فیزیکی، بازداشت، مصادره تجهیزات یا ممانعت از دسترسی به سایت‌‌های گزارش‌دهنده. یونسکو همچنین گفته که با توجه به وضعیت موجود، تعداد زیادی از روزنامه‌نگاران نیز فرار کرده یا کار رسانه‌ای خود را متوقف کرده‌اند.

مرگبارتر  از جنگ جهانی دوم

سازمان گزارشگران بدون مرز، آزادی مطبوعات را این‌گونه تعریف می‌کند: توانایی روزنامه‌نگاران به‌عنوان افراد و گروه‌ها، برای انتخاب، تولید و انتشار اخبار در راستای منافع عمومی، مستقل از مداخلات سیاسی، اقتصادی، قانونی و اجتماعی، در شرایطی که به لحاظ جسمی و روانی تهدیدی علیه آنها صورت نگیرد.

یورونیوز گزارش داده است که بر اساس گزارش بنیاد «انجمن آزادی» مستقر در واشنگتن که از آزادی مطبوعات دفاع می‌کند، در طول حدود شش سال جنگ جهانی دوم، یعنی از سال 1939 تا 1945 که خونین‌ترین جنگ جهان مدرن شناخته می‌شود و جان ده‌ها میلیون نفر را گرفت، ۶۹ روزنامه‌نگار جان خود را از دست دادند.

این گزارش گفته است که در جریان اشغال ویتنام توسط آمریکا که نزدیک به ۲۰ سال طول کشید، ۶۳ روزنامه‌نگار و در جنگ شبه‌جزیره کره که سه سال طول کشید ۱۷ روزنامه‌نگار کشته شدند. همچنین اعلام کرده است که «به گفته گروه‌های حقوق‌بشری سوریه، در ماه اول جنگ داخلی در این کشور در سال ۲۰۱۱ میلادی هیچ روزنامه‌نگاری کشته نشد، اما با گذشت زمان تلفات جانی اهل رسانه در این جنگ به‌طور چشمگیری افزایش یافت؛ رقمی که بین ۲۷۰ تا ۷۱۵ نفر گزارش می‌شود».

این گزارش به کشتار خبرنگاران در جریان حمله آمریکا به عراق هم اشاره کرده است؛ «جنگی که با حمله آمریکا به عراق شروع شد نیز جنگی مرگبار به‌ویژه برای روزنامه‌نگاران بود. به گزارش کمیته حفاظت از خبرنگاران (CPJ) از سال ۲۰۰۳ میلادی تا به امروز ۲۸۳ نفر از اهل رسانه در عراق کشته شده‌اند. این رقم شامل ۱۱ خبرنگاری است که در ماه اول جنگ، بین مارس تا آوریل ۲۰۰۳ قربانی شدند». کمیته حفاظت از روزنامه‌نگاران مستقر در نیویورک نیز گزارش داده است که ۱۷ خبرنگار از فوریه سال ۲۰۲۲ میلادی به این سو در جنگ روسیه و اوکراین جان خود را از دست داده‌اند.

آزادی مطبوعات و خشونت

گزارشگران بدون مرز (RSF) رده‌بندی جهانی آزادی رسانه‌ها را برای مقایسه سطح آزادی مطبوعاتی روزنامه‌نگاران و رسانه‌ها در 180 کشور و قلمرو‌های سرزمینی جهان ارزیابی و اعلام می‌کند؛ بر اساس گزارش سال 2023 اوضاع در  ۳۱ کشور «خیلی بد»، در ۴۲ کشور «بد»، در ۵۵ کشور «مشکل‌دار» و در ۵۲ کشور «خوب» یا «نسبتا خوب» است. به عبارت دیگر از هر ۱۰ کشور، اوضاع روزنامه‌نگاری در هفت کشور بد است و فقط در سه کشور رضایتمند است.

شاخص جهانی آزادی مطبوعات شامل پنج شاخص است: سیاسی، چارچوب قانونی، اقتصادی، اجتماعی-فرهنگی و ایمنی. در این گزارش گفته شده که نروژ برای هفتمین سال متوالی در مقام اول این فهرست قرار دارد. اما ایرلند با چهار رتبه صعود در اتفاقی بی‌سابقه در مقام دوم قرار گرفته است. پس از آن دانمارک قرار دارد. هلند هم ۲۲ رتبه صعود کرده و از جایگاه خود در سال ۲۰۲۱ فاصله گرفته و به مقام ششم رسیده است؛ البته پیش از آنکه پیتر آر دوریز خبرنگار حوادث آن به قتل برسد. نکته مهم اما تغییراتی است که در قعر این رده‌بندی اتفاق افتاده است. این گزارش اعلام کرده است که هر سه کشور انتهای فهرست کشورهایی آسیایی هستند. ویتنام در رتبه ۱۷۸ قرار دارد و تعقیب قضائی خبرنگاران و گزارشگران مستقل را تکمیل کرده است. چین با چهار رتبه نزول به جایگاه  179 رسیده است؛ کشوری که بزرگ‌ترین زندان روزنامه‌نگاران در جهان است. کره شمالی هم در جایگاه 180 قرار دارد.

کریستف دلوار، دبیرکل گزارشگران بدون مرز درباره یافته‌های این گزارش گفته است: «رده‌بندی جهانی آزادی رسانه‌ها حاکی از نوسانات چشمگیر اوضاع با صعود و نزول‌هایی جدی و تغییراتی بی‌سابقه است، مانند برزیل که ۱۸ رتبه صعود داشت و سنگال که ۳۱ رتبه سقوط کرد. این عدم ثبات نتیجه خصومت‌ورزی روزافزون برخی مقامات در بسیاری کشورها و افزایش دشمنی با روزنامه‌نگاران در رسانه‌های اجتماعی و دنیای واقعی است. این وضعیت همچنین ناشی از رشد صنعت تولید محتوای نادرست است که ضد‌اطلاعات را تولید و توزیع و ابزارهایی برای تولید آن ارائه می‌دهد».

یافته‌های گزارش درباره ضد‌اطلاعات یا «فیک‌نیوز»ها هم جالب است. بیشتر پاسخ‌دهندگان به نظرسنجی در ۱۱۸ کشور از میان 180 کشور مورد بررسی گفته‌اند که کنشگران سیاسی در کشورهایشان به‌گونه‌ای نظام‌مند در پخش گسترده فیک‌نیوزها و کارزارهای پروپاگاندا دخیل هستند؛ «این‌گونه است که تفاومت میان راست و دروغ، واقعی و ساختگی، واقعیت و جعلیات مخدوش می‌شود و حق دسترسی به اطلاعات به مخاطره می‌افتد».

در ارزیابی سال 2022 نیز مکزیک از نظر شاخص ایمنی در رتبه 179 از 180 قرار داشت و برای چهار سال متوالی مرگبارترین کشور برای خبرنگاران بود. در این گزارش گفته شده است که تهدید فیزیکی و ارعاب گسترده‌ترین شکل حمله به خبرنگاران بوده است. پس از آن حملات فیزیکی و آدم‌ربایی قرار دارد،‌ اما با رشد تکنولوژی چالش‌های جدیدی هم برای خبرنگاران ایجاد شده است؛ «حملات دیجیتالی علیه روزنامه‌نگاران و منابع آنها، آزار و اذیت از طریق رسانه‌های اجتماعی و نظارت‌های پنهانی».

البته همچنان افراطی‌ترین و خشن‌ترین روش برای محدود‌کردن حق آزادی بیان، قتل روزنامه‌نگاران است. چنان‌که کمیسیون بین‌المللی آمریکایی حقوق بشر گفته است این امر حق زندگی را از بین می‎‌برد و عواقب دیگری را هم به همراه دارد؛ مثل تأثیرات روحی و روانی ترسناک بر همکاران روزنامه‌نگاران قربانی یا خانواده آنها، همچنین سلب حقوق عامه مردم و جوامع ‌در دسترسی و دریافت اطلاعات حقیقی که با کشتار روزنامه‌نگاران مختل می‌شود.

این گزارش به رده‌بندی هر منطقه هم اشاره کرده است. اروپا، به‌ویژه اتحادیه اروپا را منطقه‌ای دانسته که روزنامه‌نگاران به‌سادگی می‌توانند کار خود را انجام دهند، اما وضعیت در این منطقه هم پیچیده است. در این منطقه آلمان در رتبه 21، لهستان در رتبه 57 و فرانسه با دو رتبه صعود در رتبه 24 قرار دارد. گفته شده که یونان در جایگاه ۱۰۷ است؛ «کشوری که روزنامه‌نگاران آن توسط سرویس‌های اطلاعاتی و به‌وسیله یک جاسوس‌افزار قوی مورد جاسوسی قرار گرفتند و همچنان پایین‌ترین رتبه را در اروپا دارد».

این گزارش افزوده که قاره آمریکا دیگر در نقشه آزادی رسانه‌ها هیچ کشوری به رنگ سبز ندارد. کاستاریکا با ۱۵ رتبه نزول در جایگاه ۲۳ قرار دارد. مکزیک امسال هم یک رتبه دیگر سقوط کرد و اکنون بیشترین میزان روزنامه‌نگاران مفقود را دارد و در جایگاه ۱۲۸ قرار گرفته است. کوبا که در آن سانسور دوباره افزایش یافته و رسانه‌ها همچنان در انحصار دولت است، پایین‌ترین رتبه را در منطقه دارد؛ 172 نفر. ذکر شده که البته این کشور در سال ۲۰۲۲ هم همین وضعیت را داشت.

بر اساس این گزارش، در کل روزنامه‌نگاری در قاره آفریقا سخت‌تر شده و وضعیت این حرفه در حدود ۴۰ درصد از کشورهای آن در رده «بد» طبقه‌بندی می‌شود. در منطقه آسیا و اقیانوس آرام هم وضعیت «بد» است. میانمار در جایگاه 173 قرار دارد و از کودتای نظامی در فوریه ۲۰۲۱ به دومین زندان بزرگ روزنامه‌نگاران در جهان تبدیل شده است. در افغانستان با رتبه ۱۵۲ هم شرایط برای خبرنگاران هر ‌روز بدتر می‌شود و زنان روزنامه‌نگار به‌طور‌ کامل از کار در عرصه عمومی محو شده‌اند. میانمار و افغانستان دو کشوری هستند که همچنان در قعر رده‌بندی به سر می‌برند. در ادامه گفته شده است که آخرین منطقه در رده‌بندی مناطق خاورمیانه و شمال آفریقاست که همچنان خطرناک‌ترین منطقه دنیا برای روزنامه‌نگاران تلقی می‌شود و اوضاع آنجا در بیش از نیمی از کشورهای آن «خیلی بد» طبقه‌بندی شده است؛ «امتیاز خیلی پایین برخی کشورها، شامل سوریه (۱۷۵)، یمن (۱۶۸) و عراق (۱۶۷) به‌ویژه به دلیل تعداد بالای روزنامه‌نگارانی است که مفقود هستند یا گروگان گرفته شده‌اند. فلسطین (۱۵۶) ۱۴ رتبه صعود داشته است، شاخص امنیتی آن خیلی پایین است... عربستان سعودی در انتهای رده‌بندی جای خود را حفظ کرده است».

مورد خاص مکزیک

بر اساس گزارش‌های سازمان گزارشگران بدون مرز، در سال 2020 و از میان 68 درصد خبرنگارانی که در کشورهای غیرجنگی کشته شده‌اند، مکزیک در صدر قرار داشته است. در این کشور، هشت خبرنگار در این سال کشته شدند. مکزیک به‌عنوان یکی از خطرناک‌ترین کشورهای جهان برای فعالیت روزنامه‌نگاران معرفی شده است. به همین دلیل دولت مکزیک در سال 2012 برای محافظت از روزنامه‌نگاران و مدافعان حقوق بشر در برابر خشونت مداوم، برنامه‌ای را به نام مکانیسم حفاظتی برای مدافعان حقوق بشر و روزنامه‌نگاران راه‌اندازی کرد. شورای آتلانتیک گزارش داده که همبستگی میان سطوح جنایت سازمان‌یافته و خشونت انجام‌شده علیه روزنامه‌نگاران در این کشور مشهود است؛ «از سال 2000 تا 2022، 163 روزنامه‌نگار در مکزیک به قتل رسیدند که قتل 38 نفر از آنها در دوران ریاست‌جمهوری آمیلو بوده است».

Press Emblem که یک سازمان غیردولتی مستقل و بین‌المللی در زمینه ایمنی و حقوق رسانه‌هاست، در گزارش سالانه خود در سال 2022 گفته که مکزیک همراه با اوکراین، خطرناک‌ترین کشور در سال 2022 برای خبرنگاران بوده است. در مکزیک، مانند بسیاری از نقاط جهان، هیچ‌کس برای قتل روزنامه‌نگاران پاسخ‌گو نیست.

کمیته حفاظت از روزنامه‌نگاران (CPJ) سازمان مستقل و غیرانتفاعی دیگری است که آزادی مطبوعات را در سراسر جهان ترویج می‌کند. این کمیته در فهرست جهانی مصونیت از مجازات در سال 2022 گفته است که اکثر قریب‌به‌اتفاق قاتلان روزنامه‌نگاران پس از قتل فرار می‌کنند. به لحاظ شاخص معافیت از مجازات، مکزیک در رتبه ششم قرار داد. CPJ مکزیک را خطرناک‌ترین کشور نیمکره غربی برای روزنامه‌نگاران می‌داند.

همچنین فدراسیون بین‌المللی روزنامه‌نگاران (IFJ) حداقل ۸۰ مورد بازداشت، ناپدیدسازی قهری یا ارعاب روزنامه‌نگاران و رسانه‌ها در چین و هنک‌کنگ را در سال ۲۰۲۳ ثبت کرده است.

مورد افغانستان

افغانستان از دیگر کشورهایی است که خبرنگاران در آن وضعیت خوبی ندارند؛ در‌واقع بعد از به‌قدرت‌رسیدن دوباره طالبان. گزارشگران بدون مرز اعلام کرده است یک سال پس از سقوط کابل، افغانستان بیش از نیمی از خبرنگارانش را از دست داد و اغلب خبرنگاران زن این کشور در عرصه رسانه حذف شدند. از هر چهار خبرنگار زن، سه نفر شغلشان را از دست دادند و یک سال پس از حضور طالبان تعداد خبرنگاران و کارمندان رسانه‌های افغانستان از دو‌هزار‌و 500 نفر به 656 نفر رسید. بسیاری از آنها خانه‌‌نشین شدند و برخی هم به کشورهای دیگر پناه بردند. البته زنان افغانستانی بعد از حضور طالبان در سایر مشاغل هم وضعیت روشنی ندارند و خانه‌نشینی سرنوشت محتوم آنها در روزگار ناخوشایندشان شده است.

در دومین سالگرد تسخیر کابل پایتخت افغانستان به دست طالبان، گزارشگران بدون مرز با تعدادی از روزنامه‌نگارانی که با وجود سرکوب شدید چه در داخل و چه از خارج از افغانستان چراغ روزنامه‌نگاری در این کشور را روشن نگه داشته‌اند، گفت‌وگو کرده است. یکی از زنان روزنامه‌نگار که هنوز هم برای شبکه‌ای تلویزیونی در کابل کار می‌کند، گفته است: «اوضاع هر روز بدتر می‌شود... من چون زن هستم، هیچ‌وقت اجازه نمی‌یابم برای پوشش مراسم‌های مختلف بروم». او گفته که برای حضور در جلوی دوربین حتما باید ماسک به صورت داشته باشد: «به‌عنوان زنی روزنامه‌نگار من باید درباره هر کاری که می‌خواهم انجام دهم، دو بار فکر کنم. زنان روزنامه‌نگار نمی‌توانند در برنامه‌های بحث و مناظره با مردان شرکت کنند یا حتی از آنها پرسشی مطرح کنند. به این دلیل بسیاری از زنان روزنامه‌نگار مجبور به ترک مشاغل خود شده‌اند. بسیاری ترجیح داده‌اند اتاق خبر را ترک کرده و در خانه بمانند تا آنکه بخواهند احساس کنند پشت میز کار خود زندانی شده‌اند».

بر اساس گزارش گزارشگران بدون مرز، از ۱۵ آگوست ۲۰۲۱، بیش از ۸۰ درصد زنان روزنامه‌نگار افغانستانی مجبور به ترک شغل خود شده‌اند و از حدود ۱۲ هزار روزنامه‌نگار مرد و زنی که در سال ۲۰۲۱ در افغانستان فعال بودند، بیش از دو‌سوم آنها این حرفه را ترک کرده‌اند؛ «رسانه‌ها در دو سال گذشته نابود شده‌اند. در تازه‌ترین مورد در اوایل ماه آگوست مقامات محلی در ولایت ننگرهار ساختمان رادیو و تلویزیون «همیشه‌ بهار» را با استناد به قوانین شریعت تعطیل کردند و از همین رو ایستگاه رادیویی «نن» را هم از فعالیت باز‌داشتند؛ چرا‌که مقر این رادیو هم در همان ساختمان بود و از فناوری آنها برای پخش برنامه‌های خود استفاده می‌کرد. در کارهای رادیو جوانان نیز اختلال ایجاد شد؛ چون این رادیو هم ارسال‌کننده محلی خود را در همین ساختمان جا داده بود. به گفته انجمن روزنامه‌نگاران مستقل افغانستان بیش از نیمی از ۵۴۷ رسانه‌ای که در سال ۲۰۲۱ ثبت شده بودند، تاکنون ناپدید شده‌اند. از ۱۵۰ شبکه تلویزیونی کمتر از ۷۰ شبکه باقی مانده‌اند. از ۳۰۷ ایستگاه رادیویی فقط ۱۷۰ رادیو به کار خود ادامه می‌دهند. تعداد آژانس‌های خبری هم از ۳۱ به ۱۸ رسیده است».

در این گزارش همچنین گفته شده که در سال ۲۰۲۲ میز همیاری سازمان جهانی گزارشگران بدون مرز از ویزای ۸۶ روزنامه‌نگار افغان که خواهان پناه‌جویی در کشور سوم بودند، حمایت کرد. از ژانویه ۲۰۲۳، این سازمان ۸۹ درخواست دیگر از این دسته را حمایت کرده است؛ «حمایت از درخواست‌های پناه‌جویی سیاسی نیز ادامه دارد و در سال ۲۰۲۲ به ۳۶ کارمند رسانه و ۱۵ نفر دیگر از آغاز سال ۲۰۲۳ کمک شده است».

ذبیح‌الله مجاهد، سخنگوی گروه طالبان اما در واکنش به گزارش خبرنگاران بدون مرز درباره وضعیت بد رسانه‌ها در افغانستان، این سازمان را به «تبلیغات» علیه این گروه متهم کرده و مدعی شده که در افغانستان هیچ فشاری بر خبرنگاران و رسانه‌ها اعمال نشده است. ذبیح‌الله مجاهد در گفت‌وگو با رادیو ملی که تحت مدیریت طالبان است، گفته که رسانه‌ها در افغانستان حرفه‌ای‌تر شده‌اند و از «نشر افواهات» جلوگیری می‌شود.

این در حالی است که پیش از این گزارش هم بی‌بی خاطره نهات، خبرنگار افغانستانی پناهنده در پاکستان به RSF گفته بود: «من به مدت هفت سال با رادیو هم‌صدا در ولایت تخار کار کردم. البته همچون بسیاری از خبرنگاران زن در ولایات و به‌ویژه آنها که در رسانه‌های تصویری و شنیداری کار می‌کردند، زیر فشار و تهدید بودیم. من خودم بارها تهدید شده بودم، اما امکان مبارزه و مقاومت داشتیم و به هر حال می‌توانستیم کارمان را انجام دهیم. روز 18 اسد 1400، طالبان وارد ولایت ما شدند و نخستین کاری که کردند، تخریب و بستن رسانه‌ها بود. من و خانواده‌ام دو روز پیش‌تر به کابل فرار کرده بودیم. وقتی در 26 اسد کابل هم سقوط کرد، دیگر هیچ امیدی نبود و من مدتی ماندم و سپس به پاکستان فرار کردم. در حال حاضر هم در پاکستان و در وضعیتی بدتر گرفتارم؛. هم از نظر اقتصادی و هم بی‌فردایی! سفارتخانه‌ها به درخواست‌های ما برای ویزا پاسخ نمی‌دهند. جامعه جهانی هم ما را فراموش کرده است». بر اساس گزارشگران بدون مرز، طالبان در سال ۲۰۲۳، 21 خبرنگار را بازداشت کرده است.

 افزایش 64‌درصدی خشونت نسبت به خبرنگاران افغانستانی

سوم ماه می‌ روز جهانی آزادی مطبوعات است که توسط مجمع عمومی سازمان ملل متحد نام‌گذاری شده است. این روز برای افزایش آگاهی در مورد اهمیت آزادی رسانه‌ها و یادآوری وظیفه دولت‌ها برای احترام و حمایت از حق آزادی بیان است؛ بر اساس آنچه در ماده ۱۹ اعلامیه جهانی حقوق بشر ۱۹۴۸ درج شده است و البته به مناسبت سالگرد اعلامیه ویندهوک (بیانیه اصول مطبوعات آزاد که توسط روزنامه‌نگاران روزنامه آفریقایی در ویندهوک در سال ۱۹۹۱ گردآوری شده ‌است).

مرکز خبرنگاران افغانستان، به مناسبت سوم ماه می‌ نگرانی شدید خود را نسبت به افزایش شمار رویدادهای خشونت‌بار و ناقض آزادی رسانه‌ها به‌ویژه تهدید و ادامه بازداشت گسترده خبرنگاران در این کشور ابراز داشته و گزارشی در مورد وضعیت آزادی رسانه‌ها در افغانستان در یک سال اخیر منتشر کرد.

بر اساس یافته‌های این گزارش از ماه می‌ سال ۲۰۲۲ تا می‌ ۲۰۲۳‌، دست‌کم ۲۱۳ مورد رویداد خشونت و تهدید و بازداشت خبرنگاران در افغانستان به ثبت رسیده است که در مقایسه با حدود ۱۳۰ رویداد ثبت‌شده در جریان دوره یک‌ساله قبل از آن، حدود ۶۴ درصد افزایش را نشان می‌دهد؛ «رویدادهای ثبت‌شده در ۱۲ ماه (منتهی به ماه می‌ ۲۰۲۲)، شامل جان‌باختن یک خبرنگار (حسین نادری، خبرنگار خبرگزاری صدای افغان، آوا) و زخم‌برداشتن حداقل ۲۱ خبرنگار، شش مورد خشونت فیزیکی، ۱۱۵ مورد تهدید، ۷۰ مورد بازداشت خبرنگاران می‌شود. به‌جز حمله منتسب به گروه داعش در مزارشریف که باعث جان‌باختن نادری و زخم برداشتن دست‌کم ۱۹ خبرنگار دیگر شد، اکثریت رویدادهای دیگر (تهدید و بازداشت) از سوی اداره‌های «امارت اسلامی» یا افراد منسوب به آن صورت گرفته است. آمار ثبت‌شده در مرکز خبرنگاران افغانستان در دوره یک‌ساله قبل از آن (می‌ ۲۰۲۱ تا می‌ ۲۰۲۲)، شامل جان‌باختن دست‌کم چهار خبرنگار و کارمند رسانه و حدود ۹۰ مورد بازداشت و انواع تهدید می‌شود».

یکی از خبرنگارانی که در یکی از تلویزیون‌های خصوصی در افغانستان کار می‌کند، به این مرکز گفته است: «دسترسی به اطلاعات محدود است، اگر برخی خبرنگاران روی موضوعات خاصی کار کنند، برخی از ادرات دولتی به آنها اطلاعات نمی‌دهند و اگر اطلاعات را ارائه کنند به‌موقع نیست. مشکل جدی دیگر این است که روزنامه‌نگاران با فشار زیاد اقتصادی روبه‌رو هستند. در گذشته رسانه‌ها به خبرنگاران خود معاش می‌دادند و با آن زندگی می‌گذشت، اما اکنون رسانه‌ها خود با مشکلات مالی مواجه شده‌اند».

خبرنگار دیگری گفته است: «از روزی ‌که طالبان تمام افغانستان را تصرف کردند، وضعیت رسانه‌ها روز به روز بدتر می‌شود. بسیاری از رسانه‌ها به دلیل مشکلات مالی فعالیت خود را متوقف کردند. در دولت قبلی رسانه‌ها مورد حمایت دولت و جوامع بین‌المللی بود، اما این وضعیت اکنون به صفر رسیده و رسانه‌ها از این وضعیت متأثر شده‌اند».

قتل بیشتر در کشورهای غیرجنگی

بر اساس گزارش‌های سازمان گزارشگران بدون مرز، از اول ژانویه تا ۱۵ دسامبر سال ۲۰۲۰ میلادی، 50 خبرنگار در جریان حرفه خود کشته شده‌اند؛ تقریبا شبیه به سال 2019 که در آن سال هم 53 خبرنگار کشته شده بودند. موضوع مهم در این گزارش این است که خبرنگاران کشته‌شده بیشتر متعلق به کشورهایی هستند که از آنها با عنوان «در حال صلح» یا کشورهای غیرجنگی یاد می‌شود. مثلا در سال ۲۰۱۶ میلادی ۵۸ درصد از کشته‌شدگان کارمندان نهادهای رسانه‌ای در مناطق جنگی بودند، اما در سال 2020 این رقم به 32 درصد در سوریه، یمن، افغانستان و عراق که درگیر جنگ بودند، رسیده است. از میان 68 درصد خبرنگارانی که در کشورهای غیرجنگی کشته شده‌اند، مکزیک در صدر قرار دارد. در این کشور، هشت خبرنگار در سال 2020 کشته شده‌اند. پس از آن هند است که در آن چهار خبرنگار کشته شده‌اند. در فیلیپین و هندوراس نیز هر‌کدام سه خبرنگار در این سال کشته شده‌اند.

گزارشگران بدون مرز اعلام کرده است خبرنگاران کشته‌شده در این سال بیشتر روی موضوعاتی مانند فساد محلی یا سوء‌استفاده از دارایی‌های عمومی کار می‌کردند یا در جریان تحقیق درباره فعالیت‌های جرائم سازمان‌یافته و همچنین در جریان پوشش اعتراضات کشته شده‌اند. این موضوعات در مورد خبرنگاران کشته‌شده در سال 2019 نیز صادق بوده است. متأسفانه در ایران هم در تیر‌ماه سال 1400 مهشاد کریمی، خبرنگار خبرگزاری ایسنا و ریحانه یاسینی، خبرنگار خبرگزاری ایرنا، در مأموریتی برای بازدید از دریاچه ارومیه در استان آذربایجان غربی به دلیل واژگونی اتوبوس در نزدیکی نقده جان باختند.

یونسکو نیز در گزارش خود اعلام کرده که حدود نیمی از روزنامه‌نگاران کشته‌شده زمانی که هدف قرار گرفته‌اند، خارج از زمان کاری خود و مأموریتشان بوده‌اند؛ مثلا در حین سفر، در خانه‌هایشان یا در پارکینگ‌ها و سایر مکان‌های عمومی‌ای که در آن در مأموریت نبوده‌اند. این موضوع یعنی اینکه «هیچ فضای امنی برای خبرنگاران حتی در اوقات فراغت آنها وجود ندارد».

بازداشت روزنامه‌نگاران هم در سال‌های اخیر افزایشی بوده است. اعلام شده است که در سال 2020 میلادی 

۳۸۷ روزنامه‌نگار بازداشت و زندانی شده‌اند، ۵۴ روزنامه‌نگار به گروگان گرفته شده‌ و چهار نفر نیز «ناپدید» شده‌اند. در این سال بازداشت زنان روزنامه‌نگار نیز افزایش 35‌درصدی داشته است.

سال 2021 اما سال بی‌سابقه‌ای در بازداشت خبرنگاران بود؛ ۴۸۸ روزنامه‌نگار بازداشتی که تعداد آنها طی یک سال ۲۰ درصد افزایش داشته است. سازمان گزارشگران بدون مرز اعلام کرده است این رقم بی‌سابقه بوده و تاکنون چنین میزان بالایی از روزنامه‌نگاران بازداشتی را ثبت نکرده است. میانمار، ویتنام و ایران سه کشوری بوده‌اند که بیشترین میزان بازداشت خبرنگاران در سال 2021 در آنها ثبت شده است. موضوع مهم اینکه برخلاف سال‌های پیشین از سال 2020 به بعد، بازداشت خبرنگاران زن در جهان سیر صعودی پیدا کرده است.

 320 روزنامه‌نگار بازداشتی

کمیته حفاظت از روزنامه‌نگاران (CPJ) پس از حمله اسرائیل به نوار غزه در هفتم اکتبر، اسرائیل را یکی از اصلی‌ترین زندان‌بانان روزنامه‌نگاران در جهان معرفی کرده است. اسرائیل پس از چین، میانمار، بلاروس، روسیه و ویتنام در رده ششم قرار دارد. این کمیته در سرشماری اول دسامبر ۲۰۲۴، اعلام کرد که 320 روزنامه‌نگار در کشورهای مختلف در زندان هستند و این تعداد دومین رکورد ثبت‌شده توسط CPJ از زمان آغاز سرشماری در سال ۱۹۹۲ بوده است.

کمیته خبر می‌دهد که حتی برخی از دولت‌ها گامی فراتر می‌گذارند و از سرکوب فراملی برای تهدید و آزار خبرنگاران ورای مرزهای خود بهره می‌برند؛ مانند آنچه در روسیه اتفاق افتاده است؛ «اقدامات ارعاب‌آمیز مسکو شامل انبوهی از احکام بازداشت برای روزنامه‌نگاران روسی ساکن در کشورهای دیگر بود. اتیوپی پس از دستگیری یک روزنامه‌نگار تبعیدی در جیبوتی، مجبور به بازگشت او به اتهام تروریسم شد».

کمیته همچنین بر اساس تحقیقات خود اعلام کرده که ۱۶۸ نفر، یعنی بیش از نیمی از کسانی که در سرشماری آن فهرست شده‌اند، با اتهاماتی از‌جمله تروریسم در عملکرد انتقادی خود نسبت به دولت‌ها مواجه شده‌اند؛ «در 

۶۶ مورد، هنوز اتهاماتی که با آن روبه‌رو هستند به بازداشت‌شدگان گفته نشده است. آنها اغلب با شرایط بی‌رحمانه مواجه می‌شوند».

بر اساس سرشماری انجام‌شده از طرف کمیته حفاظت از روزنامه‌نگاران، در چین ۴۴ روزنامه‌نگار، در میانمار 

۴۳ روزنامه‌نگار و در بلاروس ۲۸ روزنامه‌نگار زندانی هستند. این سه کشور بیش از یک‌سوم (۳۵.۸ درصد) زندانیان بازداشتی در این سرشماری را به خود اختصاص داده‌اند.

مورد  چین

چین مدت‌هاست به‌عنوان یکی از بدترین زندان‌بانان روزنامه‌نگاران در جهان شناخته می‌شود. البته به دلیل اختناق موجود، تعیین تعداد دقیق روزنامه‌نگارانی که در آن زندانی هستند، بسیار دشوار است، اما سرکوب رسانه‌های پکن در سال‌های اخیر گسترش یافته است. کمیته حفاظت از روزنامه‌نگاران خبر داده است که سال ۲۰۲۱ اولین باری بود که روزنامه‌نگاران هنگ‌کنگ در زمان سرشماری CPJ در زندان بودند: «دستگیری‌های هنگ‌کنگ پس از آن انجام شد که پکن قانون سخت‌گیرانه امنیت ملی را در پی اعتراضات گسترده دموکراسی‌خواهی وضع کرد. تعدادی از روزنامه‌نگارانی که در آن زمان بازداشت شده‌اند، از‌جمله جیمی لای، بنیان‌گذار روزنامه دموکراسی‌خواه اپل دیلی که اکنون تعطیل شده، با تأخیرهای مداوم در رسیدگی به پرونده‌های خود مواجه هستند. محاکمه لای پس از گذراندن نزدیک به هزارو صد روز در پشت میله‌های زندان آغاز شد. اگر مجرم شناخته شود، ممکن است به حبس ابد محکوم شود».

رویترز در گزارشی اعلام کرده است که تا سال 2023 حدود 121 روزنامه‌نگار در چین بازداشت بوده‌اند. آزادی رسانه‌ها در چین در رده «وضعیت بسیار جدی» و در جایگاه 179 از میان 180 کشور بررسی‌شده در سال 2023 قرار دارد. 

بر اساس گزارش‌های موجود، سطح نظارت و سرکوب رسانه‌ها با به‌دست‌گرفتن رهبری شی جین‌پینگ در سال 2012 در چین تشدید شده است. در این کشور خبرنگارانی که درباره موضوعات حساس گزارش می‌دهند یا روزنامه‌نگاران متعلق به گروه‌های اقلیت مانند اویغورها به اتهام «جاسوسی»، «براندازی» و «تهدید امنیت ملی» در معرض حبس و مجازات‌های سخت‌تری قرار می‌گیرند.

بر ‌اساس گزارشی که به‌تازگی منتشر شده است، نزدیک به نیمی از 44 روزنامه‌نگاری که در سال 2023 در چین زندانی شدند، اویغور بودند. برای دولت چین، روزنامه‌نگاران اویغور گروه خطرناکی محسوب می‌شوند.

در گزارش کمیته حفاظت از روزنامه‌نگاران هم گفته شده که مقامات چینی استفاده از اتهامات ضد‌دولتی را برای بازداشت روزنامه‌نگاران تشدید می‌کنند؛ به‌طوری که سه مورد از پنج پرونده جدید چین در پایگاه داده CPJ شامل روزنامه‌نگارانی است که به جاسوسی، تحریک جدایی‌طلبی یا براندازی قدرت دولتی متهم هستند؛ «بسیاری از روزنامه‌نگاران متهم از قومیت اویغور سین‌کیانگ هستند؛ جایی که پکن به دلیل بازداشت‌های دسته‌جمعی و سرکوب شدید گروه‌های قومی عمدتا مسلمان منطقه به جنایت علیه بشریت متهم شده است. در سال 2023، 19 نفر از 44 زندانی روزنامه‌نگار اویغور بودند».

این گزارش خبر می‌دهد که سرکوب روزنامه‌نگاران از سال 2021 در میانمار و بلاروس هم به‌شدت بدتر شده است؛ «در میانمار، رسانه‌های مستقل این کشور از زمان کودتای نظامی فوریه 2021، زمانی که حکومت به‌سرعت برای دستگیری روزنامه‌نگاران، بستن رسانه‌های خبری و وادار‌کردن روزنامه‌نگاران به تبعید اقدام کرد، ویران شده‌اند... . در ماه می، سای زاو تایک، عکاس خبری، هنگام پوشش عواقب توفان مرگبار موکا در غرب میانمار دستگیر شد و بعدا به 20 سال زندان محکوم شد». کمیته حفاظت از روزنامه‌نگاران می‌گوید که این حکم طولانی‌ترین مجازات شناخته‌شده زندان برای یک خبرنگار از زمان کودتا در این کشور بوده است.

 اسرائیل

در بخش دیگری از گزارش کمیته حفاظت از روزنامه‌نگاران، به رژیم صهیونیستی اشاره شده است: «اسرائیل چندین بار در سرشماری سالانه CPJ ظاهر شده است؛ اما این بالاترین تعداد بازداشت روزنامه‌نگاران فلسطینی از زمانی است که CPJ به مستندسازی دستگیری‌ها در سال 1992 اقدام کرد و اولین باری است که اسرائیل در بین شش مجرم اصلی قرار گرفته است. پس از آغاز جنگ اسرائیل و غزه در تاریخ هفتم اکتبر، همه افرادی که تا زمان سرشماری CPJ در اول دسامبر در اسارت اسرائیلی‌ها بودند، در اراضی فلسطینی کرانه باختری دستگیر شدند». به دلیل جو موجود، عناوین اتهامی بسیاری از روزنامه‌نگاران مشخص نیست؛ اما خانواده برخی از آنها به کمیته حفاظت از روزنامه‌نگاران گفته‌اند که آنها به دلیل انتشار برخی از پست‌ها در شبکه‌های اجتماعی‌شان بازداشت شده‌اند‌.

کمیته خبر می‌دهد که به‌طور کلی، اسرائیل از زمان آغاز جنگ بیش از 20 روزنامه‌نگار را بازداشت کرده است؛ اما کسانی که قبل از اول دسامبر آزاد شده‌اند یا پس از آن تاریخ بازداشت شده‌اند، در سرشماری 2023 گنجانده نشده‌اند.

روسیه نیز کشوری است که اقدامات خود را برای سرکوب گزارش‌های آزاد تشدید کرده است. در شرایطی که رسانه‌های مستقل این کشور پس از تهاجم گسترده آن به اوکراین در فوریه 2022 نابود شدند، مسکو در تلاش است با صدور حکم بازداشت و احکام زندان غیابی برای چند روزنامه‌نگار برجسته که در تبعید کار می‌کنند، روزنامه‌نگاری را در خارج از مرزهای خود جرم‌انگاری کند. کمیته حفاظت از روزنامه‌نگاران اعلام کرده که وضعیت خبرنگاران خارجی در کشور روسیه هم جالب نیست؛ «12 نفر از مجموع 17 روزنامه‌نگار غیرمحلی زندانی جهانی سرشماری در روسیه نگهداری می‌شوند. دو نفر، ایوان گرشکویچ و آلسو کورماشوا، شهروندان ایالات متحده در بازداشت موقت هستند».

 ایران

در ایران نیز شمار روزنامه‌نگاران بازداشتی در جریان التهابات سال گذشته بی‌سابقه بود؛ بنا بر منابع داخلی حدود 

70 نفر در کمتر از شش ماه. اگرچه فدراسیون بین‌المللی روزنامه‌نگاران تعداد روزنامه‌نگاران بازداشتی در یک سال گذشته را بیش از صد نفر اعلام کرد. برخی دیگر از روزنامه‌نگاران نیز تنها احضار شدند و از همان ابتدا با ادای توضیح یا با قید وثیقه به کار خود بازگشتند؛ اما با گذشت چند ماه و در پی عفو گسترده رهبری که از‌جمله عفو‌های معیاری بود و آخرین بار در سال ۱۳۹۷ پیشنهاد و مورد موافقت رهبری قرار گرفته بود، بسیاری از آنها آزاد شدند و پرونده‌شان مختومه شد.

گرچه از همان زمان چند نفر از خبرنگاران مشمول عفو رهبری نشدند یا با گذشت مدتی، دوباره از شمول عفو خارج شدند و پرونده آنها مجدد به جریان افتاد؛ مانند سروناز احمدی و کامیار فکور که پس از بازداشت مجدد آنها در روز کارگر، حکم حبس آنها اجرائی شد و همچنین روح‌الله نخعی. همان موقع علی مجتهدزاده، وکیل دادگستری، در این زمینه به «شرق» گفته بود: «شامل‌نشدن برخی افراد در عفو رهبری ناشی از اعمال سلیقه است. به‌صراحت هم نمی‌توان گفت که این اعمال سلیقه از سوی چه کسی است؛ اما هرچه هست، اقدامی برخلاف قانون است. نمی‌شود از بالا و از سوی رهبری دستور عفو بیاید و در لایه‌های پایین حکم عالی‌ترین مقام کشور از سوی عده‌ای نادیده گرفته شود. بیش از آنکه وکلا، حقوق‌دانان و خود این خبرنگاران و فعالان پیگیر این وضعیت باشند، خود دستگاه قضائی باید برای حفظ اقتدار خود عمل کند. البته شنیده‌ام که ممکن است در معاونت قضائی درباره برخی از این افراد تصمیم‌گیری شود». این حقوق‌دان توضیح داده بود: «با هر نگاهی، بنا بر مصلحت، عقل، قانون و هر چیز دیگری این وضعیت درست نیست. ممکن است گفته شود عده‌ای مشمول عفو شده‌اند اما بعدا اقداماتی انجام داده‌اند. این هم تحلیل درستی نیست؛ چون حتی با این شرایط هم باید وقتی عفو درباره این افراد پذیرفته شد و پرونده‌‌شان بسته شد، دوباره احضارشان کرد و آنها را تفهیم اتهام کرد. ضمن اینکه برخی از آنها بعد از بازداشت هیچ اقدامی هم انجام نداده‌اند».

الهه محمدی و نیلوفر حامدی نیز جزء خبرنگارانی بودند که از ابتدا مشمول عفو رهبری نشدند و طولانی‌ترین دوران بازداشت در یک سال گذشته را از سر گذراندند. نیلوفر و الهه که بیش از 400 روز از «بازداشت موقت» آنها سپری شده بود، در نهایت هفته گذشته هر یک با وثیقه 10‌ میلیارد‌تومانی آزاد شدند. هنوز چند نفری از روزنامه‌نگاران ایرانی در زندان و در حال سپری‌کردن دوران محکومیت خود هستند؛ از‌جمله سعیده شفیعی، نسیم سلطان‌بیگی و کامیار فکور. تعداد دیگری از خبرنگاران نیز در انتظار احکام خود هستند.

یکی دیگر از مشکلات حرفه روزنامه‌نگاری در ایران، پایین‌بودن دستمزدهای این حرفه است؛ تا جایی که در سال‌های اخیر شمار درخور ‌توجهی از روزنامه‌نگاران به دلیل مشکلات معیشتی، یا به کل از این حرفه خارج شده‌اند یا به شغل دیگری هم روی آورده‌اند. یکی از خبرنگاران با‌سابقه چندی پیش در این زمینه به «شرق» گفته بود: «از نظر امنیت شغلی و اقتصادی شغل روزنامه‌نگاری در معرض خطر است و همیشه آدم را در سطحی از نگرانی قرار می‌دهد. ما با این شغل کسب روزی می‌کنیم، زندگی می‌کنیم و تفریح ما نیست. شغل اول، اصلی و تمام‌وقت ماست. خبرنگاری اساسا تمام‌وقت است، نمی‌توان یک خبرنگار حرفه‌ای باشید و در کنارش شغل دیگری داشته باشید... .

از یک جایی به بعد به‌ویژه در سال‌های اخیر که با تورم وحشتناکی مواجه شدیم و تفاوت بین درآمدها در مشاغل مختلف به نسبت قبل خیلی واضح‌تر شد، ما عقب ماندیم. قبلا ما هم می‌توانستیم از پس هزینه‌های زندگی بربیاییم، زندگی و تفریح‌مان را داشتیم و با آن کنار آمده بودیم؛ اما در یکی، دو سال اخیر یک‌دفعه ما خیلی عقب افتادیم. خبرنگاران زیادی داریم که دو و سه‌شغله هستند؛ از دورکاری در زمان‌های خالی گرفته تا کار در روابط‌عمومی‌ها آنها را مشغول کرده است. چند‌شغله‌بودن فشار خیلی مضاعفی را وارد می‌کند؛ آن‌هم فقط برای اینکه بتوانیم مانند دیگران زندگی کنیم. تا الان خبرنگار و روزنامه‌نگار پولداری دیده‌اید؟ اگر هم باشند، حتما در پروژه‌هایی دیگر مشارکت داشته‌اند».

او معتقد است روزنامه‌نگاری آدم را در یک فقر همیشگی قرار می‌دهد؛ «همیشه قسط داری، همیشه بدهکاری و هیچ پیشرفتی از نظر اقتصادی نداری. همیشه از جامعه عقب‌تریم».